«انسان و شهر»

انسان و شهر، مفاهیمی فراتر از تعامل هستند که با هم دارای ارتباط هم زیستی و عاطفی بوده و به واسطه ی تسامح با یکدیگر حیات خود را رقم می زنند. شهر آرمان های انسان ها را که تبلوری از فرهنگ آنان است، با ایجاد خیابان ها، کوچه ها و محلات به عنوان عناصر اصلی شهر و همچنین به عنوان نماد فرهنگی شهر، شکل می دهد. آنها در حقیقت به مثابه دو همزادی هستند که زندگی آنان با همدیگر پیوند عمیقی خورده است.
در ابتدا انسان و شهر با هم غریب بودند، اما امروز آنچنان همدیگر را در آغوش کشیده اند که شهرِ بدون آرمان و انسان بدون شهر آرمانی وجود ندارد. در حال حاضر، بی تردید رابطه ی انسان و شهر و نتایج همزیستی آنها، زاییده‌ی پویاترین تحولات و جنبش های سیاسی و اجتماعی است که در بطن جریانات اصلی و واقعی اجتماعی و سیاسی پدید آمده است که پیوسته با برخورد با سایر دیدگاههای جاری در فضای فکری و نیز با تأثر گرفتن از آنها دستخوش دگرگونی شده است. البته این تأثیرپذیری و تغییرات پا به پای تغییرات و شکل گیری نظریه های اجتماعی و سیاسی تا به امروز ادامه داشته است.

در روند تکاملی شهرها، در نتیجه تعاملی مطلوب، رفاه و آسایش و سعادت مردم در نظر می آید و بدان جهت در سالهای اخیر جهت رفاه سالمندان و امنیت کودکان، همچنین برای آرامش خانواده ها، تغییرات شگرفی در شهرها پدید آورده اند؛ مانند عرض پیاده روها که بسیار عریض تر و متناسب با ماشین رو ساخته می شود، تا کودکان در محیطی به دور از وسائل نقلیه با فراغ خاطر بتوانند اوقات فراغت خود را بگذرانند و کهنسالان بدون نگرانی نظاره گر تصویر الگوهای جوانی خود باشند. در همین پیاده روها مردم ضمن گذران ایام فراغت، بخشی از کارهای ضروری خویش را انجام می دهند، چرا که زمان و وقت مردم دقیقا محاسبه شده است. کارهایی نظیر دریافت پول از دستگاههای خودپرداز، انجام امور مربوط به پست، پرداخت قبوض برق و آب و در نهایت مشاهده ی مجسمه ها، گزیده ی کتاب های جدید، اسباب بازی های کودکان، تابلوهای هنری جهت لذت بصری، تماشای تئاترهای خیابانی و انواع موسیقی ها به علاوه پیاده روها با نیمکت های زیبا در کنار سایه ی درختان حاشیه ی پیاده روها، به ایام فراغت مردم جلوه خاصی داده اند. در حقیقت پیاده روها بخش عظیمی از نیازهای شهر را تأمین می کنند.

ایمنی انسانها نیز سبب شده است جهت پیشگیری از اتفاقات نامطلوب، جاده های طبیعی را تغییر داده و بزرگراهها را از حالت یکنواختی و مستقیم به حالتی چرخشی درآورده و در آنها پیچ و خم های ملایم و دل انگیزی ایجاد کنند تا از سرعت اتوموبیل ها کاسته شود. در نتیجه ی این تعامل، انسانها با ایجاد فرهنگ لازم مانع تخریب اموال عمومی و مبلمان شهری در پاسداری از زیبایی های طبیعی می گردند و همچنین مؤیده های لازم را جهت پیگیری فرهنگ عمومی پدید می آورند و در صورت لزوم به طرق ویژه ای، فرهنگ را نهادینه می کنند و برای جلوگیری از این تخریب ها و نا بسامانی ها، شهروند الکترونیک را مطرح می کنند. در حقیقت این مسأله نشانگر تغییرات وسیعی در روش زندگی و استفاده ار علم و تکنولوژی جهانی است که همشهری ها را به صورت ملموس و یا غیر ملموس با دادن آگاهی ها و دانش لازم، در کسب دانش های ضروری جهت زندگی با طراوت روزمره هدایت می کنند.
در شهرها با این انقلاب خاموش، یعنی در حقیقت با تلفیق انقلاب صنعتی و الکترونیک، همراه با تحولات فن‌آوری اطلاعات، مرزهای جغرافیایی پیموده شده و بر تمامی ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، نظامی و فرهنگی اثر گذاشته شده است. امواج حاصل از تمامی این تغییرات پس از شهرها تمامی روستاها را نیز در برگرفت و بدین ترتیب راه برای توسعه پایدار شهرها هموار گردید. در نهایت می توان گفت این دنیای پیچیده و پرتلاطم ارتباطات با تعامل سطح وسیعی از دانش و اطلاعات را برای بشر پرجاذبه و به ویژه در سه دهه ی اخیر انقلابی در توسعه مطرح نموده و در نتیجه چشم انداز زندگی انسان را در محیط شهری در عرصه های گوناگون متحول ساخته است. به طوری که اقتصادهای سراسر جهان به یکدیگر وابسته شده و در سیستمی که هندسه آن همواره در حال تغییرات صور جدیدی از مناسبات میان عرصه های مختلف اقتصاد، دولت، تجارت، بانکداری، فضایی-جغرافیایی و … به وجود آورده است.
به طور کلی می توان گفت شخص رابطه فردی و اجتماعی خود را با فضاها و عناصر و اجزای آن مشخص نموده و به استفاده از آن می پردازد. به عبارت دیگر، فرهنگ الگوهای رفتاری را بوجود می آورد و سپس الگوهای رفتاری تعیین کننده و دنبال کننده ی چگونگی استفاده مردم از فضاها می شوند؛ یعنی ماهیت و چگونگی فعالیت هایی که در فضاهای شهری صورت می گیرد، نظیر بازارها، پارک ها، کوچه و خیابان ها، به عنوان عناصر اصلی فرم شهر و یا به عنوان نماد فرهنگی، به طور کلی می توان آنها را به دو عامل محیطی و فرهنگی نسبت داد.
یکی از ویژگی های پر رنگ این کتاب پرداختن به همین سیر طولانی تکامل شهر و انسان است که از ابتدا با بینش علمی دنبال شده و هرکدام را در مقطعی جدا از هم پیگیری نموده است. جایگاه انسان را از غارهای موجود در طبیعت دنبال نموده و فراز و نشیب مراحل تکاملی شهر را با آنچه انسان ها آرزو و با تفکر ابتدایی خود به تصویر کشیده اند، به هم پیوند داده است.
مؤلف با یک بررسی اجمالی انسان را شکل دهنده شهرها می پندارد و در این روند انسان را عاملی سازنده و از دیدگاه جامعه شناختی و روانشناختی دنبال می کند و گاهی هم عناصر طبیعی خود را جلوه‌گر نموده و انسان را به شگفت وا می دارند، ولی در نهایت به تعاملی می رسند که هر دو مفهوم به مثابه همزاد و لازم و ملزوم هم عنوان می گردند. یعنی هر اندازه انسان بیشتر می اندیشد همان قدر طبیعت و یا محیط زیست خود را امن‌تر و سالم‌تر می نماید و از مزایای شهر سالم و امنیت واقعی برخوردار می شوند. این همزیستی به جایی سوق داده می شود که دولت الکترونیکی، شهر الکترونیکی و زندگی الکترونیکی را بوجود می آورد. این پدیده هنگامی پدید می آید که فرهنگ مردم، خواسته ها و آرمانهای آنان دچار دگرگونی شده و انسان به اضطرار با پذیرش آن سعی در حفظ این تعامل می نماید.
احترام به محیط طبیعی، احترام انسان ها را به همدیگر تداعی می نماید، همانگونه که انسان امروز از پدیده ها و نهادهای شهری حراست می کند و به همنوع خود مهرورزی می نماید، طبیعت نیز همگامی های لازم را جهت حفظ تعامل همراهی می نماید. این ها مفاهیمی هستند که پیوسته در لابه لای ادبیات تحقیق به چشم می خورد که خود می تواند جنبه آموزی و هدایتی داشته باشد. نویسنده در این تحقیق به دنبال یک ایده ی علمی، تعامل را از عمق تاریخ با شواهد و فراز و نشیب آن پیگیری نموده و به امروز کشانده و خواننده را در مقابل این دو مفهوم به تأمل واداشته است که آیا سلامت انسان در گرو سلامت طبیعت است؟ و تخریب طبیعت چه مفهومی می تواند پیدا کند!
از دیدگاه محتوایی و ساختاری، کتاب به دو بخش تقسیم می شود. در بخش اول به شکل گیری شهر و شهرنشینی پرداخته شده است که مطالعه آن، خواننده را در مقابل بسیاری از مسائل به تفکر وا می دارد. منابع این قسمت به علت قدمت طولانی آن از منابعی نه چندان نزدیک، اما هدفدار انتخاب شده است که می تواند سیر تاریخی تحول شهر و انسان را به خوبی نشان دهد. در بخشی دیگر، چهارچوب کتاب را از اندیشه ها، بینش ها و دیدگاه هایی تشکیل می دهد که در تأیید علمی بخش اول به کار رفته است و بحث های علمی آن به پست مدرنیسم و شهرهای پست مدرنیستی هدایت شده است. قسمتی از اجزای کتاب مسائل اجتماعی و جامعه شناختی و آسیب های شهری را در بر گرفته است که یکی از پرثمرترین بخش کتاب را در بر می گیرد، زیرا وقتی شهرها متورم شدند در پیرامون خود دریایی از بی نظمی، اسراف و تباهی را پدید می آورند. توماس جفرسون می گوید: شهرها منبع فساد و شرارت هستند و نظام سیاسی دموکراسی را تهدید می کنند، اما با وجود این مراکز شهری در آمریکا رشد فزاینده ای پیدا کرده است، نویسنده نیز به این نکته ها توجه داشته و به ابعاد مختلف آن پرداخته است.
کتاب حاضر با بهره گیری از نمودارها و عکس ها به دریافت هر چه بهتر مسائل و مفاهیم مطرح شده کمک می کند. در فصل پایانی نیز نویسنده در ۷۹ بخش به جمع بندی مباحث کتاب می پردازد که خلاصه ای جامع محسوب می شود. در بخش پایانی کتاب نویسنده با بهره گیری از نظریات فیالکوف این امر را مطرح می کند که آیا همه ساخت و سازهای شهری در شهرهای ایران که شهرهای ما را شبیه به کارگاههای ساختمان سازی کرده است، تخریب محله های قدیمی، سیاست نوسازی شهری در بافت های فرسوده، بلندمرتبه و انبوه سازی و شکل گیری محلات عمودی، انسجام گروههای اجتماعی را تقویت خواهد کرد یا بالعکس بوته ذوب شهری تازه ای ایجاد می کند؟ و اینکه بر سر هویت شهری چه خواهد آمد؟

فهرست مطالب:

فصل اول: چرا شهر شناسی؟
سر آغاز، چرا شهرشناسی، مفاهیم در همسایگی شهر، تعریف شهر، انواع شهر، شهرنشینی، شهرگرایی، میزان شهرنشینی، شهروند، حقوق شهروندی، تعریف شهرک، شهر جدید، شهر جدید، شهرهای مجازی، شهرهای جهانی، آرمان شهر، شهر از نگاه تخصص های دانشگاهی، مسائل جامععه شناسی شهری

فصل دوم: نظریه ها و مکاتب شهری
درآمد
اندیشه اجتماعی درباره شهر:
افلاطون، ارسطو، نظریه فارابی در خصوص مدینه، خواجه نصیر، شهرپژوهی در سنت سفرنامه نویسی ایرانی (ناصر خسرو)، شهر در دوره فلسفه اجتماعی (نظریه تکامل تاریخی شهر)، لوئیز مامفورد، ابن خلدون، جامعه شناسی شهری در دوره آغازین، آگوست کنت، چارلز هورتن کولی، ژرژ فریدمن، دیوید پوپنو، ردفیلد، ژان رمی، ژیدون ژوبرگ، گوردن چایلد، اسوالد اشپنگلر، ماک کنزی، گراس، میتروپولسکی، زوبریتسکس و کرف، تولد جامعه شناسی شهری، رابرت پارک، لوئیس ورث، ارنست برگس، مدل چند هسته ای اولمن – هریسون، ویلیام فوت وایت، مدل قطاعی هومر هویت، مکتب مطالعات شهری لس آنجلس، مکتب نوسازی، دانیل لرنر، اینکلس و اسمیت، اسکار لوئیس، پیتر برگر، نقد مکتب وابستگی به رشد بادکنکی و برونزا، جورج ویلهلم، تورشتاین وبلن، پل سینجر، جلال آل احمد، نظریه نظام جهانی، ایمانوئل والر اشتاین، مکتب مارکسیسم، نگرش روانشناسی اجتماعی به شهر و شهرنشینی، فرویناند تونیس، جورج زیمل، مکتب جامعه شناسی شهری جدید، ایمانوئل کاستلز، دیوید هاروی، فرانوگرایی در شهرشناسی
سایر صاحبنظران:
آنتونی گیدنز، گریگو استون، نیکلاس اسپایکمن،
صاحبنظران ایرانی مطالعات شهری:
احمد شرف، پرویز پیران، همایون کاتوزیان، سید محسن حبیبی
جمع بندی نظریات

فصل سوم: تحولات شهرنشینی در ایران و جهان
مقدمه، الگوی تحولات شهرنشینی در جهان، سطوح و روند شهرنشینی در جهان، الگوهای شهرنشینی در جهان، مادرشهرهای جهان، رشد مناظق مادرشهری بر اساس اندازه و طبقه، مناطق مادرشهری با جمعیت ۵ میلیون نفر و بیشتر، بزرگترین مادرشهرهای جهان، تحولات شهر و شهرنشینی در ایران، شهرنشینی در ایران در مقایسه با کشورهای همسایه
پراکندگی جغرافیایی جمعیت شهری:
تقسیمات کشوری، تحولات تعداد شهرها به تفکیک سرشماری و استان ، تحولات میران شهرنشینی طی سالهای مختلف در ایران، مسکن و خصوصیات آن در نقاط شهری ایران، کلان شهرهای ایران، شهرهای جدید

فصل چهارم: مسائل شهر و شهرنشینی در ایران
شناخت مسائل شهری، شهرنشینی و شاخص های توسعه در ایران و جهان، شهر و توسعه
شیوه محاسبه شاخص:
شهر و متغیرهای اقتصادی – اجتماعی، شهر و شهرنشینی از نگاه شهروندان، کارشناسان و شهرداران، دیدگاه صاحب نظران، الگوی شهرنشینی، زنان، خانواده و شهرنشینی، رابطه شهرنشینی و صنعتی شدن، آسیب های اجتماعی و شهر، احساس پوچی، شهر و سست ریشگی ها، رضایت از شهر، تفاوت شهرنشینی قبل و بعد از انقلاب، دلایل رشد شتابان شهرنشینی، مشکلات شهرنشینی، پیشنهادات صاحب نظران، شهر از نگاه شهروندان، رضایت از شهر، شهر انتخابی، شهر مطلوب از نظر اندازه، پیامدهای شهرنشینی، شهرها و مشکلات بی پایان، شهر از نگاه شهرداران، شاخص شهر و شهرنشینی، تأثیرات شهرنشینی، مشارکت شهروندان، شهر سالم و شهرنشینی مطلوب، سرمایه اجتماعی و شهر، مقایسه دیدگاههای سه جامعه آماری
جمع بندی و سخن پایانی
منابع و مآخذ