پایگاه خبری تحلیلی برزن نیوز نخستین پایگاه تخصصی مطالعات میان رشته ای (برنامه ریزی شهری – منطقه ای)
سایت بلومبرگ در سال ۲۰۱۹ گزارش داد که ۱.۸ میلیارد نفر در ۱۷ کشور با بحران آب مواجه هستند. از این ۱۷ کشور تحت فشار آبی زیاد، ۱۲ کشور در خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) واقع شده‌اند، در این میان، هند با داشتن بالاترین جمعیت یعنی ۱.۴ میلیارد نفر در معرض خطر دارد. همچنین منطقه منا (خاورمیانه و شمال آفریقا) با آب‌وهوای بسیار گرم و خشک با کمبود منابع آبی مواجه است. تغییرات آب‌وهوایی در این منطقه مؤثر است و بانک جهانی خسارت‌های بسیاری را پیش‌بینی می‌کند که تا سال ۲۰۵۰ حدود ۶ تا ۱۴ درصد تولید ناخالص داخلی را شامل می‌شود.
همچنین، بر اساس گزارش سال ۲۰۱۹ یونیسف و سازمان بهداشت جهانی، ۲.۲ میلیارد نفر به آب آشامیدنی دسترسی ندارند و ۲.۴ میلیارد نفر فاقد سرویس بهداشتی ایمن هستند.
به تازگی، مؤسسه منابع جهانی، کشور‌های در معرض خطر تنش آبی (محل زندگی یک چهارم جمعیت جهان) را معرفی کرده است و در این فهرست ایران در جایگاه چهارم قرار دارد. کشور‌های دیگر شامل قطر، لبنان، اردن، لیبی، کویت، عربستان سعودی، اریتره، امارات متحده عربی، سان مارینو، بحرین، هند، پاکستان، ترکمنستان، عمان، بوتسوانا بوده است. از دهه ۱۹۶۰ برداشت آب در سطح جهان به دلیل افزایش تقاضا بیش از دو برابر شده است و نشانه‌ای مبنی بر کاهش نیست.
طبق موارد منتشرشده توسط نشنال جئوگرافیک، استرالیا کشوری است که در آستانه بحران آب قرار دارد. تعدادی از عوامل از جمعیت رو به رشد تا خشکسالی شدید این کشور را در مسیر کمبود آب قرار داده است. در حال حاضر، استرالیا مقدار کافی آب شیرین برای تأمین نیاز‌های خود دارد، اما افزایش بی‌نظمی بارندگی، تغییر آب‌وهوا و رشد شهرهای جدید شهری و جوامع روستایی که به سیستم‌های آبی نیاز دارند، نگران کننده است. پیش‌بینی می‌شود این فشار بر سیستم‌های آب استرالیا با افزایش تقاضا رشد کند، در حالی‌که در ۱۰ سال آینده با ۱۰ تا ۲۵ درصد کاهش جریان رودخانه مواجه خواهد شد.
تغییرات آب‌وهوایی می‌تواند در بحران آب نقش داشته باشد؛ پیرس کلارک، محقق این بررسی عنوان کرد: باران‌های کوتاه‌تر و شدیدتر، جمع‌آوری و ذخیره‌سازی را برای ارائه‌دهندگان خدمات آب دشوارتر کرده است. البته استفاده از فناوری‌های پیشرفته نیز مهم است، برای مثال جمع‌آوری آب از هوا، موضوعی است که محققان آن را ارائه کرده‌اند.
مشخص کردن زمان دقیق مشکل کمبود آب ممکن است دشوار باشد، زیرا عوامل زیادی وجود دارد که منجر به بحران آب فعلی شده است. در واقع، در سراسر جهان و در برخی از جوامع کمبود آب همیشه وجود داشته است، اما می‌تواند به دلیل کمبود زیرساخت‌ها، عدم دسترسی به منبع آب شیرین طبیعی یا تمیز و یا موانع زیست‌محیطی باشد. وقتی کمبود آب را بررسی می‌کنیم تا بدانیم که چرا ناگهان به یک بحران جهانی تبدیل شده است، سه عامل اصلی آلودگی، کشاورزی و رشد جمعیت در رشد آن نقش دارد.
واردات آب صرفه اقتصادی دارد
کم‌آبی در کشور وارد مرحله تازه‌ای شده و بیش از ۳۰۰ نقطه در کشور را وارد تنش آبی کرده است، به همین منظور اقداماتی در راستای تأمین آب در این مناطق از سوی وزارت نیرو در دست اجرا قرار گرفته است، واردات آب از همسایگان شرقی در دست بررسی قرار دارد. البته با توجه به اختلافات آبی میان همسایگان شرقی با ایران در خصوصص حقابه، راه دشواری برای توافق پیش رو است.
حمیدرضا صالحی، نائب رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی و دبیر کل فدراسیون صادرات انرژی با اشاره به طرح واردات آب می‌گوید «واردات آب صرفه اقتصادی دارد. اکنون ما آب را از خلیج‌فارس انتقال می‌دهیم و شیرین می‌کنیم که بسیار هزینه‌بر است. این هزینه به‌راحتی با هزینه‌های واردات آب قابل‌مقایسه است. برآورد‌ها نشانگر آن است که هزینه‌های شیرین سازی آب به ازای هر مترمکعب حدود یک دلار است و هزینه واردات نیز بیش از این نخواهد بود. ضمن اینکه اکنون صنایع و سایر بخش‌ها هم نیازمند آب هستند. فراتر از آن بخش شرب کشور نباید به‌هیچ‌عنوان دچار مشکل شود».
وی ادامه می‌دهد «این موضوع می‌تواند به‌منظور رفع مشکلات خشکسالی مورد توجه جدی تصمیم گیران قرار گیرد، به‌ویژه آنکه در شمال ایران کشوری مانند تاجیکستان است که ۸۰ درصد آن را رودخانه و کوه تشکیل داده و وضعیت آب خوبی دارد. این کشور می‌تواند به‌عنوان پتانسیل این برنامه مدنظر قرار گیرد».
صالحی ادامه می‌دهد «عجیب است که در میان کشور‌های موردنظر برای واردات آب نامی از تاجیکستان نیست در حالی‌که بین کشور‌های اطراف وضع آب تاجیکستان از همه بهتر است! ضمن اینکه به نظر ارزان‌تر هم هست. البته ما با تاجیکستان مرز مشترک نداریم، اما از طریق افغانستان می‌توانیم واردات آب از این کشور را دنبال کنیم. این نیاز به گفتگو با افغانستان دارد».
داوود رضا عرب عضو هیئت‌علمی دانشکده فنی دانشگاه تهران با اشاره به شکل‌های متفاوت واردات آب اظهار می‌کند «دو نوع واردات آب وجود دارد یک نوع واردات مجازی و یک نوع واردات فیزیکی، در واردات مجازی محصولات آب بر مانند برنج، ذرت را به کشور وارد کنیم، یا اینکه با استفاده از کشت فراسرزمینی، اقدام به کشت محصولات در کشور‌هایی که زمین مناسب کشت و آب دارند، کنیم و پس از تولید محصول به کشور وارد شود، در جریان این فرایند کشور مبدأ علاوه بر اینکه استفاده از تکنولوژی و مدیریت بومی می‌تواند از نیروی انسانی خود نیز برای توسعه تولید استفاده کند، استفاده از کشت سرزمینی می‌تواند بر مناسبات سیاسی کشور تأثیرگذار باشد».
این کارشناس حوزه آب با اشاره به ظرفیت تولید آب در کشور ادامه می‌دهد «افغانستان، ترکیه و آذربایجان توان صادرات آب به کشور را دارند، علاوه بر این از همسایگان شرقی نیز می‌توان با قراردادی نسبت به افزایش حقابه دریافتی اقدام کرد».
عرب با بیان اینکه در واردات آب تنها نمی‌توان به عوامل اقتصادی توجه کرد، بیان می‌کند «با توجه به هزینه ایجاد لوله و مرکز فشار برای انتقال آب، برای واردات باید در گام اول مشخص کرد که این آب برای چه بخشی مورد استفاده قرار می‌گیرد، بنابراین ارزش آب بسته به اینکه در کجا مصرف می‌شود متفاوت خواهد بود».
این استاد دانشگاه با بیان اینکه با توجه به اهمیت و اولویت آب شرب در کشور، در بحث واردات برای تأمین آب شرب نمی‌توان تنها به عوامل اقتصادی اکتفا کرد، اظهار می‌کند «قیمت آب تابعی از نوع و محل مصرف است، آب کالای اساسی است و به دلیل وابستگی حیات مردم به آن از اهمیت بالایی برخوردار است، اما در بحث واردات باید اولویت را بر محیط‌زیست قرارداد، اما متأسفانه آب شرب و بعضاً کشاورزی در اولویت قرار دارد».
عرب واردات آب را باعث افزایش وابستگی سیاسی به کشور مبدأ می‌داند، معتقد است واردات آب به کشور می‌تواند تغییرات زیست‌محیطی و اجتماعی را نیز به دنبال داشته باشد به‌طور مثال جامعه‌ای که خود را با خشکسالی تطبیق داده است با واردات آب روند فعالیت خود را تغییر می‌دهد و در صورت قطع واردات آب جامعه مقصد با مشکلات متعددی مواجه خواهد شد».
عرب با بیان اینکه وسعت جغرافیایی و اقلیم متفاوت در ایران نیازمند تصمیم‌گیری‌های متفاوتی در خصوص آب است، عنوان کرد «استفاده روش‌هایی مانند آب‌شیرین‌کن‌ها، انتقال آب بین‌حوزه‌ای و واردات آب می‌تواند بسته به نوع مصرف و محل مصرف آب متفاوت باشد در مواقعی لازم است با استفاده از کشت فراسرزمینی اقدام کرد و در شرایط دیگر نسبت به ایجاد آب‌شیرین‌کن‌ها اقدام کرد اصولاً یک راهکار ثابت برای حل مشکلات آبی کشور وجود ندارد».
وی با بیان اینکه ایجاد مناطق پایدار برای همزیستی صحیح مردم با طبیعت و کاهش صنایع آب بر می‌تواند این جریان را تسهیل کند، ادامه می‌دهد «رعایت الگوی مدیریت مصرف نیازمند تلاش‌های شبانه‌روزی از سوی مدیران ذی‌ربط است، متأسفانه در کشور به دلیل اینکه مدیریت سازه‌ای به‌مراتب راحت‌تر است از اقدامات اجتماعی و فرهنگی است، شاهد عقب‌ماندگی در بخش فرهنگ‌سازی مصرف آب هستیم».
این استاد دانشگاه بیان می‌کند «پیش از هر تصمیم‌گیری باید اولویت‌ها مشخص شود با توجه به اثرات همه‌جانبه محیط‌زیست و در اولویت‌بندی آب باید بیش از هر اقدامی محیط‌زیست مقدم بر شرب و کشاورزی در اولویت قرار گیرد در صورتی‌که مسئله محیط‌زیست مورد توجه قرار نگیرد اثرات منفی آن به بخش‌های شرب و کشاورزی آسیب خواهد زد».
روش‌های زیادی برای کمک به کاهش کمبود آب ازجمله افزایش بهره‌وری کشاورزی، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های سبز و خاکستری و همچنین استفاده مجدد از پساب وجود دارد.
پیش از این مقدار زیادی از آب طی مراحل کشاورزی به هدر می‌رفت، اما با تغییراتی شامل استفاده از بذر‌هایی که نیاز به آبیاری کمتر دارند و سیستم آبیاری بهبودیافته و دقیق می‌توان مصرف آب را کاهش داد.
نتایج تحقیقات و بانک جهانی نشان می‌دهد که زیرساخت‌های خاکستری مانند لوله‌ها و گیاهان تصفیه و زیرساخت‌های سبز، تالاب‌ها و حوضه‌های آبخیز سالم می‌توانند با هم همکاری کنند تا تأمین آب و کیفیت را در نظر گیرند. سرمایه‌گذاری روی فناوری جدید می‌تواند به‌طور گسترده مدیریت روزمره نیاز آب به جوامع و مشاغل را بهبود بخشد.
راهکار‌هایی برای حل بحران آب به کمک فناوری
محققان در قاره آمریکا از تقطیر‌های خورشیدی برای تصفیه آب استفاده می‌کردند. آب با استفاده از انرژی خورشیدی تبخیر و بخار روی یک سطح متراکم می‌شود تا آب تمیز را جمع‌آوری کند. فناوری کنونی در حال ارائه راه‌حل‌هایی برای این روش قدیمی است که عملکرد و کارایی آن را بهبود می‌بخشد.
در مناطق بزرگ کره‌زمین مشکل آلودگی آب نیست، بلکه عدم وجود آن است. طبق اعلام سازمان ملل متحد، بیش از ۲.۱ میلیارد نفر در مناطق خشک زندگی می‌کنند که ۴۱.۳ درصد از کل سرزمین را تشکیل می‌دهند و قابل پیش‌بینی است که این رقم با بیابان‌زایی ناشی از تغییر اقلیم افزایش یابد. برای کاهش کمبود آب در این مناطق، سیستم‌هایی مانند کندانسور‌های مه (fog condensers) ایجاد شده است، اما به آبگیر‌های بزرگ، منابع انرژی یا تأسیسات پیچیده نیاز دارند.
علی‌رغم زندگی در کنار اقیانوس‌های عظیم، بخش بزرگی از مردم جهان به آب آشامیدنی دسترسی ندارند. با این حال، نمک‌زدایی آب دریا هنوز گزینه محدودی است. کارخانه‌های بزرگی که از سیستم‌های تصفیه با استفاده از غشا‌های پلیمری استفاده می‌کنند به دلیل مصرف زیاد انرژی گران و ناکارآمد هستند. علم مواد جدید همچنین می‌تواند راه‌حلی جایگزین برای دستگاه‌های شیرین کن فعلی ارائه دهد.
طبق برآورد سازمان ملل از ۲.۲ میلیارد نفری که در خانه‌هایشان دسترسی به آب سالم ندارند، بیش از ۱.۶ میلیارد نفر باید برای جمع‌آوری آب باید راه طولانی را طی کنند. همچنین نزدیک به ۶۰۰ میلیون نفر از چاه‌ها، نهرها، دریاچه‌ها یا منابع دیگر می‌نوشند که منبع میکروب‌های خطرناک است. سالانه ۸۲۹ هزار نفر در اثر اسهال ناشی از آلودگی میکروبیولوژیکی آب جان خود را از دست می‌دهند.
در سال ۲۰۰۵، شرکت سوئیسی سیستم ساده، اما مبتکرانه‌ای ارائه کرد (لوله پلاستیکی به طول ۲۲ سانتیمتر و قطر سه سانتیمتر) که مانند نی نوشابه استفاده می‌شد و برای از بین‌بردن آلودگی‌های آب مؤثر بود. هر نمونه می‌توانست تا ۴۰۰۰ لیتر آب را برای یک نفر در سه سال تصفیه کند.
بدون شک یکی از مهم‌ترین، ساده‌ترین و کاربردی‌ترین سیستم‌ها برای تصفیه آب توسط شرکت Folia Water ارائه شده است؛ کتابی که صفحات آن میکروب‌های آب را از بین می‌برد. این طرح با عنوان «کتاب قابل آشامیدن» نیز شناخته می‌شود. هر کتاب به مدت چهار سال آب بدون میکروب ارائه می‌دهد. هدف این شرکت فراهم کردن دسترسی به آب پاک برای یک میلیارد نفر با هزینه کمتر از یک سنت در روز است.
بازیافت فاضلاب
تصفیه فاضلاب کارخانه‌ها، خانه‌ها و فاضلاب‌های صنعتی می‌تواند به‌طور مؤثر وابستگی ما به منابع آب شیرین را کاهش دهد. در حال حاضر رهبران تصفیه و استفاده مجدد در حال ظهور هستند، عمان یکی از کشور‌هایی است که بیشترین فشار آبی را دارد و ۱۰۰ درصد از فاضلاب جمع‌آوری شده خود را تصفیه و ۷۸ درصد آن را دوباره استفاده می‌کنند. در کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس، ۸۴ درصد از فاضلاب جمع‌آوری و در سطوح ایمن تصفیه می‌شود، اما فقط ۴۴ درصد مورد استفاده مجدد قرار می‌گیرد.
