پایگاه خبری تحلیلی برزن نیوز نخستین پایگاه تخصصی مطالعات میان رشته ای (برنامه ریزی شهری – منطقه ای)
جناب دکتر سلمان‌نژاد، بسیاری سالمندی را دوران حساسی از زندگی بشر می‌دانند که طی آن فرد سالمند در معرض تهدیدات بالقوه‌ای نظیر افزایش ابتلا به بیماری‌های مزمن، تنهایی، انزوا و عدم برخورداری از حمایت اجتماعی قرار میگیرد و به دلیل ناتوانی‌های جسمی و ذهنی، در موارد زیادی استقلال فردی‌اش دچار تهدید میشود. از این رو با افزایش جمعیت سالمندان، گویی چرخش مهمی در سیاستگذاری‌های حکومت‌های ملی و محلی در سطح جهان قابل مشاهده است که با ایجاد سیستم‌های مراقبتی، بهداشتی، اجتماعی و خدماتی می‌کوشند تا جوامع و شهرهای خود را در پشتیبانی و حمایت از این خرده فرهنگ کارآمد سازند. بفرمایید این چرخش و اهمیت یافتن این خرده فرهنگ از کجا نشات میگیرد و جامعه ایرانی از چه وضعیتی در این خصوص برخوردار است؟
بله، همین طور که به درستی اشاره داشتید در این دوره حکومت‌ها نظر ویژه‌ای به سالمندان دارند؛ چراکه در همه کشورها به دلیل کاهش مرگ و میر از یک سو و کاهش زاد و ولد از سوی دیگر، میزان سالمندی با شیب تندی در حال افزایش است. طبق تقسیم بندی‌های جهانی اگر ۷ درصد جامعه بالای ۶۰ سال باشند، پدیده‌ی سالمندی رخ داده است و اگر ۱۴ تا ۲۰ درصد از جامعه سالمند باشند، جامعه به عنوان جامعهی سالمند و بالای ۲۰ درصد جامعه به عنوان جامعه سالخورده شناخته میشود. جامعه ایرانی در حال حاضر دارای بیش از ۹ درصد افراد سالمند است. لذا پدیده سالمندی در کشور رخ داده و در آستانه جامعه سالمند هستیم.
– با توجه به سیرِ شهرنشینی در خلال ۵۰ سال گذشته و حضور بیش از ۷۰ درصدی جامعه ایرانی در نقاط شهری کشور، به نظر جنابعالی آیا شهر ایرانی و در رأس آن ها، تهران بضاعت و آمادگی لازم جهت مواجهه با چنین پدیده فراگیری را دارد؟
خیر. در حال حاضر، تهران و دیگر شهرهای ایرانی آمادگی‌های لازم جهت مواجهه با این پدیده را ندارند. در شهرهایی همچون تبریز و اصفهان و مناطقی از تهران اقداماتی صورت پذیرفته است، اما این اقدامات تاکنون چندان چشمگیر و قابل دفاع نمی‌باشند.
– به طور مشخص این اقدامات چه ماهیتی دارند که شهرهایمان باید از آنها بهره مند شوند؟
مهمترین سازمانی که معیارهای رصد سالمندان (شاخص دیده بان سالمند) را در سطح جهان ارزیابی می کند، مؤسسه‌ای به نام”help page” است. از منظر این مؤسسه معیارهایی که باید در خصوص سالمندان در سکونتگاه‌های انسانی مورد توجه ویژه قرار گیرند، امنیت درآمدی، توانمندسازی سالمند، توانمندی محیط سالمند ،آموزش و سلامت است که توانمندی محیط سالمند به طور مشخص به کم و کیف سکونتگاه‌های انسانی مورد استفاده برای این گروه اشاره دارد. بحث امنیت محیط سالمند تنها منوط به شهر نبوده، بلکه در خانه نیز مهم بوده و خانه‌ها باید به درستی طراحی شوند. سالمندان باید از داخل خانه تا هرجایی که قصد رفتن دارند مطمئن باشند و بتوانند با امنیت کامل و سهولت مناسب قادر به حضور و جا به جایی باشند.
– یکی از ویژگی‌های فضاهای شهری موفق که امروزه در شهرهای پیشروی جهان پیگیری میشود، پاسخگوبودن فضا به نیازهای تمامی اقشار جامعه است؛ به نحوی که هر فردی بتواند به راحتی و ایمن در فضا حضور یابد و با دیگران تعاملات اجتماعی برقرار کند. نظریه طراحی فراگیر یا همه شمول که در سطح بین المللی مطرح است، تأکید بر همین مطلب دارد که جنابعالی در پاسخ پیشین به آن اشاره داشتید. اهمیت مفهوم “همه شمول بودن” را در خصوص خرده فرهنگ مورد بحث می‌توانید کمی بیشتر برای ما روشن نمایید؟
باید توجه داشت که بیش از ۶۰ درصد هزینه سلامت کشور به افراد بالای ۶۰ سال تخصیص می‌یابد. این در حالی است که هم اکنون با حدود ۷ میلیون جمعیت سالمند در کشور مواجه‌ایم. تصور کنید طی ۲ دهه آتی این جمعیت به ۲برابر خود خواهد رسید. در بحث سالمندی واژه‌های آلزایمر و فالز (افتادن) از کلید واژه‌های اساسی و مهمی به شمار می‌روند که هزینه‌های بسیاربالایی به سیستم بهداشت و درمان کشور تحمیل می‌کنند.
حضور سالمند در محیط‌های شهری، نیازمند مجموعه عوامل متعددی از طراحی معابر گرفته تا ساختار حمل ونقل عمومی، روشنایی، امنیت، مبلمان شهری و مابقی موارد است. در کشورهای پیشرو که متوجه اهمیت حضور سالمندان و معلولانشان در محیط‌های شهری شده‌اند، دقت نظر ویژه‌ای در طراحی‌ها و ارائه خدمات و تسهیلات جهت رفاه حال سالمندان صورت می‌پذیرد. از این رو، در شهرهای دوستدار سالمند می‌توان به طراحی‌های ویژه‌ای همچون کج شدن اتوبوس‌ها جهت ورود ساده معلولان و سالمندان یا در نظرگرفتن فضاهایی ویژه سالمندان در این وسایل اشاره کرد. از سوی دیگر، سالمندی که به هر اداره و سازمانی مراجعه دارد این مجموعه‌ها موظف‌اند دسترسی مناسب برای این افراد را در قالب سطوح شیبدار، دستگیره‌ها، بالابرها و … تأمین نماید. مواردی که در شهرهای امروز ما چندان به آنها دقت نمی‌شود.
– در شرایط فعلی کشور، تحقق چنین برنامه‌ها و اقداماتی که اشاره فرمودید، چه پروسه زمانی را طلب می‌کند تا بتوانیم این تصور را داشته باشیم پیش از آن زمان که کشور به دوره سالمندی خود برسد، شهرهایمان به حد قابل قبولی از آمادگی رسیده‌اند؟
خیلی باید امیدوار بود. چراکه در سال ۹۵ پس از سال‌ها کش و قوس، سند سالمندی کشور نوشته شد و در اختیار سازمان برنامه و بودجه قرار داده شد. امروز به مدد فعالیت‌های شورای ملی سالمندان و دیگر بخش‌ها، سیاستمداران کشور، سازمان‌ها، ورزارتخانه‌ها و ادارات به طور ویژه متوجه ویژگی منحصر به فرد هرم سنی و پیامدهای آن در کشور شده‌اند. همانطور که مستحضرید، پیک جمعیتی اواخر دهه‌های ۵۰ و ۶۰، هرم جمعیتی ایران را در میانه هرم به شکل یک بیرون زدگی درآورده است. این بخش، ۳۳ درصد جمعیت کشور را شکل می‌دهند که در حال حاضر در میانه سنین جوانی خود به سر می‌برند. این گروه در حدود ۲۰ تا ۳۰ آینده به مرز ۶۰ سالگی نزدیک می‌شوند. بر اساس سند ملی یادشده، هئیت دولت می‌باید مصوبه‌های لازم و مجلس، قانون‌های لازم را در خصوص نحوه مواجهه با امر سالمندی کشور مهیا نمایند.
– در کنار اقدامات به نظر متعددی که ساختار مدیریت شهری می‌باید در مواجهه با مناسب سازی محیط سالمند طی دو سه دهه آتی انجام دهد، به چه اقدامات مهم دیگری در حمایت از سالمندان می‌توان اشاره کرد؟ و چه دستگاه‌هایی مهمترین نقش را عهده‌دار می باشند؟
بیش از آگاهی جامعه و خود سالمند در خصوص ویژگی‌ها و شرایط این دوره از زندگی، شاید یکی از مهمترین بخش‌هایی که نیازمند تقویت و ایجاد سازوکارهای ضروری است، بحث بیمه‌ها است. به عنوان مثال بحث «بیمه مراقبتی طولانی مدت» یکی از بحث‌های جدی است و برای سالمندانی باید تعریف شود که برای مثال تنها زندگی می‌کنند و در آستانه “فالز” قرار دارند و باید به پرستار دسترسی داشته باشند. امری که به مراقبت‌های جدی نیاز دارد و رفع این نیازها به مراتب نیازمند تأمین منابع مالی است. منابع مالی را باید بیمه‌ها تأمین نمایند. تعهداتی که نیازمند قانون جدی و کارآمد است و سند ملی سالمندی در این خصوص پیشنهاداتی را ارائه کرده است. در خصوص تعداد دستگاه‌هایی که در امر سالمندان موظف به ایفای نقش می‌باشند، باید به طور مشخص به ۱۴ دستگاه همچون: وزارت رفاه، وزارت ورزش و جوانان، صداوسیما، وزارت راه و شهرسازی، وزارت بهداشت و درمان و … اشاره کرد. از دیگر سوی با توجه به ابعاد و وجوه چندبعدی مساله نباید از نقش پیشرویNGO ها در حوزه سالمندی غافل ماند. در حال حاضر به مدد همکاری و تعاملات شورای ملی سالمندان، تعداد پنجاه NGO سالمندی مستقیماً زیر نظر سازمان بهزیستی در کشور مشغول به فعالیت است که به عنوان بازوهای اجرایی بسیار حائز اهمیتی می‌باشند.
– در ساختار مدیریت شهری، به طور مشخص شهرداری‌ها می‌توانند چه نقشی را در بهبود کیفیت محیط زیست سالمندان در شهرها ایفا نمایند؟
میزان ایفای نقش شهرداری‌ها با توجه به تعریف وظایف کاملاً متفاوت است. علاوه بر بهبود کیفیت کالبدی ـ فضایی و زیست محیطی شهرها که به نظر می‌رسد وجه اشتراک تمامی شهرداری‌ها در قبال شهروندانش است که گروه‌های سالمند را نیز در برمی‌گیرد، ایجاد فضاهایی مناسب همچون CBO و نیز ارائه خدمات ویژه برای این گروه از وظایفی است که می‌تواند توسط شهرداری‌ها پیگیری شود. برای مثال شهرداری‌ها در کشور سوئد – که بر اساس معیارهای مؤسسه دیده‌بان سالمند، با رفاه‌ترین کشور دنیا برای سالمندان به شمار می‌رود- با تقلیل تعداد خانه‌های سالمندان، این گروه را دعوت به حضور و ادامه زندگی در خانه‌های خود کرده و سرویس‌های لازم را در خانه‌هایشان به آنها ارائه می‌دهد. در حال حاضر شهرداری‌ها در شهرهای سوئد موظف‌اند تا تمامی خدمات حتی یک کتاب را در اسرع وقت تهیه کرده و در اختیار سالمندان قرار دهند. اما شایان ذکر است که این حمایت‌ها تنها و تنها به مدد قوانینی است که در مجلس قانونگذاری مصوب و ابلاغ شده‌اند. در شهرداری‌های سوئد حداقل ۵ سازمان نظارتی قوی، نحوه خدما‌ترسانی شهرداری‌ها به سالمندان را مورد ارزیابی قرار می‌دهند.
– جناب دکتر سلمان‌نژاد، بر اساس آمار و ارقام بیش از ۱۰ درصد جمعیت تهران را سالمندان تشکیل می‌دهند. اکنون قریب به یک دهه است که شهرداری تهران ادعا می‌کند «تهران، شهر دوستدار سالمند» است. از این رو، لایحه شهر دوستدار سالمند از سوی شهرداری به شورای شهر ارسال و در سال ۱۳۹۱ به تصویب رسید و «دبیرخانه شهر دوستدار سالمند» نیز با عضویت نمایندگان کلیه معاونت‌های شهرداری در معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران تشکیل شده است. فارغ از ادعاهایی این چنینی، به نظر جنابعالی آیا تهران آن شهری است که سالمندانش را دوست داشته و در راستای تحقق این مسئولیت، اقدامات لازم جهت حضور و یاری مناسب به سالمندان در تهران را فراهم آورده باشد؟
به نظر بنده، تهران به هیچ وجه شهر دوستدار سالمند نیست؛ به خصوص در مناطق مرکزی به سمت جنوب این شهر. اما شاید مناطقی همچون ۲۲ و ۲۱ تهران از فرصت‌های لازم برای تبدیل شدن به مناطق دوستدار سالمند و اجرای معیارهای جهانی آن برخوردار باشند. با این حال اگرچه می‌توان به اقداماتی از سوی مدیریت شهری اشاره کرد اما این اقدامات بیشتر حالت نمایشی دارند؛ چرا که پشتوانه قانونی صحیح و همچنین نهادهای ارزیابی تعریف شده‌ای جهت احقاق این حقوق تعریف نشده‌اند. یکی از معضلاتی که سالمندان تهران با آن مواجه‌اند، نبود فضاهایی مناسب برای گذران اوقات فراغت است. توجه به خلق چنین فضاهایی یکی از معیارهای مهمی است که می‌تواند تهران را به سوی شهر دوستدار سالمند سوق دهد. مشاهدات نشان می‌دهد سالمندان گرایش دارند تا زمان خود را با یکدیگر بگذرانند. ایجاد فضاهایی مخصوص برای اجتماع سالمندان که بتواند فضاهای امنی را برای حضور و گفت وگوی سالمندان فراهم نماید، علاوه بر حضور این افراد در شهر می‌تواند موجبات رخدادهای مؤثری همچون انجام غربالگری سلامت در هر ماه توسط پزشک یا ارائه مشاوره‌های حقوقی یا روانشناسی را برای آنان فراهم سازد. بخش اعظمی از این رخدادها می‌تواند توسط خود سالمندان صورت پذیرد. آیین‌نامه چگونگی ایجاد این مراکز در شورای ملی سالمندان درحال تهیه است که شامل فضاهایی از ۷۰ تا ۱۰۰ متر تا ۱۰۰۰ متر میشود که سطوح مختلفی از خدمات مختص سالمندان را ارائه می‌دهند. مراکزی که ایجاد آنها به طور مشخص نیازمند ورود و همکاری شهرداری تهران است.
– مطالعه ادبیات حوزه شهرسازی معاصر حکایت از چرخشی قابل توجه در تعریف شهرهای امروزی دارد. در این عصر گویی بسیاری اعتقاد یافته‌اند که آنچه شهرها را می‌سازد، حضور پررنگ و مشارکت مردم از خرده فرهنگ‌های مختلف در شهرها است. در ایران به نظر می‌رسد شهرهایی همچون اصفهان، تبریز، شیراز و رشت که توانسته‌اند ساختار فرهنگی و تاریخی خود را بهتر حفظ نمایند، فرصت و دلایل بیشتری را برای حضور سالمندانش در فضاهای عمومی فراهم می‌سازند. در این راستا ارزیابی جنابعالی از مدنیت تهران در نسبت با سالمندانش چگونه است؟
تهران پایتخت است و همچون بسیاری دیگر از پایتخت‌ها ویژگی‌های منحصر به فردی دارد. بالا بودن سرعت و هزینه زندگی، تراکم بالای جمعیت، آلودگی‌ها و شاید فاصله زیاد مقاصد، سبک زندگی منحصر به فردی را به تهران می‌دهد. در این خصوص باید توجه داشته باشیم حضور و میزان استفاده سالمندان از شهر و محیط‌های شهری در جامعه ما تنها مختص به ویژگی‌های شهری نیست. سالمندان فارغ از مشکلات حرکتی و نظیر آن، معضلاتی دارند که بسیار جدیتر از مباحث بحث شده است. نیازمند شدن سالمندان در دوره سالمندی که به سبب کاهش منابع مالی و نبود ساختارهای حمایتی تعریف شده رخ می‌دهد منجر به کاهش منزلت و کرامت این گروه در جامعه شده و سبب جدایی گزینی این گروه از جامعه میشود.
– در این خصوص چه اقدامات مناسبی می‌تواند صورت پذیرد؟
با توجه به شرایط کشور، افزایش حقوق این افراد در شرایط فعلی کشور کار دشواری است اما می‌توان خدمات و پشتیبانی‌های لازم جهت حفظ منزلت و کرامت این افراد در سطح شهر را ارزان و در دسترس کرد. مشاهدات ما حکایت از آن دارد که اغلب سالمندان از نظر روحی شرایط مناسبی نداشته و نیازمند اقدامات مشاوره‌ای و حمایتی‌اند که در این امر بسیار ضعیف عمل کرده‌ایم. برای مثال یکی از کارهایی که شهرداری می‌تواند در این خصوص انجام دهد، افزایش مشارکت‌های اجتماعی این گروه در جامعه با کمک و ارائه خدمات لازم به ایشان همچون؛ ارائه کارت‌های منزلت جهت استفاده از امکانات حمل و نقل، باشگاه‌ها، فرهنگسراها و توانمندسازی این گروه‌ها است.
