پایگاه خبری تحلیلی برزن نیوز نخستین پایگاه تخصصی مطالعات میان رشته ای (برنامه ریزی شهری – منطقه ای)
عمل شهرسازی به عنوان علم، فن و هنر استفاده بهینه از فضا، نیازمند ابزارهایی است که با استفاده از آنها، پیشنهادات خود را ارائه و آنها را به مرحله اجرا برساند. این ابزارها، طرح های توسعه شهری و منطقه ای هستند که دانش آموختگان و حرفه مندان شهرسازی در دانشگاه و محیط های حرفه ای مانند شرکت های مهندسین مشاور، دستگاه های اجرایی و… با این طرح ها آشنا می شوند و در تهیه آنها فعالیت دارند. اما نگرش حقوقی به شهرسازی و طرح های آن نیازمند طرح و پاسخگویی به سوالاتی از قبیل موارد زیر است:
۱) تعریف حقوقی و قانونی طرح های شهرسازی چیست؟
۲) طرح های شهرسازی از چه اجزایی تشکیل می شوند؟
۳) کدام اجزای طرح های شهرسازی دارای اثر حقوقی بوده و در محاکم دادگستری قابل استنادند؟
۴) مسئولیت تهیه، تصویب، اجرا و نظارت بر طرح های شهرسازی به عهده چه نهادهایی است؟
۵) خاصیت الزام آور بودن طرح های شهرسازی چگونه و بر چه اساسی است؟
۶) طرح های شهرسازی پس از تصویب و ابلاغ، چه تاثیرات حقوقی به جای می گذارند؟
در چند یادداشت آتی سعی بر این است به موضوعات فوق پرداخته و به اختصار به سوالات طرح شده پاسخ داده شود.
- تعریف حقوقی و قانونی طرح های شهرسازی
در برخی منابع حقوقی، تعاریفی از طرح های شهرسازی یا در بیان کلی تر، طرح های عمومی و عمرانی ارائه شده است.
بند ۱۰ ماده ۱ قانون برنامه و بودجه سال ۱۳۵۱، طرح های عمرانی را به صورت زیر تعریف کرده است:
“طرح عمرانی – منظور مجموعه عملیات و خدمات مشخصی است که بر اساس مطالعات توجیهی فنی و اقتصادی یا اجتماعی که توسط‌دستگاه اجرایی انجام می‌شود طی مدت معین و با اعتبار معین برای تحقق بخشیدن به هدفهای برنامه عمرانی پنجساله به صورت
سرمایه‌گذاری ثابت‌شامل هزینه‌های غیرثابت وابسته در دوره مطالعه و اجرا و یا مطالعات اجرا می‌گردد و تمام یا قسمتی از هزینه‌های اجرای آن از محل اعتبارات عمرانی تأمین می‌شود و به سه نوع انتفاعی(۱) و غیر انتفاعی(۲) و مطالعاتی(۳) تقسیم می‌گردد.”
شاخص ترین قانونی که صراحتا به تعریف شهرسازی پرداخته، قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و شهرسازی مصوب ۱۳۵۳ است. در ماده ۱ این قانون، طرح جامع سرزمین(۴)، طرح جامع شهر(۵)، طرح تفصیلی(۶) و طرح هادی شهر(۷) تعریف شده اند.
آیین نامه نحوه بررسی و تصویب طرح های توسعه و عمران محلی، ناحیه ای، منطقه ای و ملی و مقررات شهرسازی و معماری کشور مصوب ۱۳۷۸.۱۰.۱۲ هیات وزیران نیز منبع حقوقی دیگری در تعریف طرح های شهرسازی است. در فصل اول، ماده ۱ این آیین نامه طرح جامع سرزمین، طرح های کالبدی ملی و منطقه ای (۸)، طرح توسعه و عمران (جامع) ناحیه ای (۹)، طرح مجموعه شهری (۱۰)، طرح ساماندهی فضا و سکونتگاه های روستایی (۱۱)، طرح جامع شهر، طرح هادی شهر، طرح تفصیلی، طرح های بهسازی و نوسازی و بازسازی و مرمت بافت ها (۱۲)، طرح آماده سازی توسعه های جدید (۱۳)، طرح هادی روستا (۱۴)، طرح های ویژه (۱۵)، طرح شهرهای جدید (۱۶)، طرح شهرک های مسکونی (۱۷)، طراحی فضای شهری (۱۸) و طرح سایر شهرک ها (۱۹) تعریف شده اند.
قانون قانون حمایت از احیاء ، بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهری مصوب ۱۳۸۹٫۱۰٫۱۲ مجلس نیز در بند ج ماده ۲ به تعریف طرح های احیا و بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده پرداخته است. (۲۰)
مصوبه شماره ۱۰۵۰/دش مورخ ۱۳۷۱٫۲٫۹ شورای عالی اداری نیز به تعریف طرح آمایش سرزمین در ماده یک (۲۱) پرداخته و آن را از طرح جامع سرزمین و طرح کالبدی ملی تفکیک کرده و ضوابط ملی آمایش سرزمین نیز در مصوبه مورخ ۱۳۸۳٫۹٫۴ هیات وزیران مشخص شده است که در یادداشت های آتی و در بحث حقوق آمایش به تفصیل به آن خواهیم پرداخت.
- نکته مهم در مورد طرح ها این است که مصوبات طرح های فرادست باید در تهیه طرح های پایین دست لحاظ شده و مورد توجه باشند. در تبصره بند ۳ قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت راه و شهرسازی مصوب ۱۳۵۳ آمده است:
“طرح جامع سرزمین پس از تصویب شورای عالی شهرسازی برای کلیه وزارتخانه‌ها و مؤسسات و شرکت های دولتی در امور مربوط به آنها‌لازم‌الاجراء بوده و در تهیه و تنظیم طرح های شهری باید از آن متابعت شود.”
ماده ۴۴ آیین نامه نحوه بررسی و تصویب طرح های توسعه و عمران مصوب ۱۲/۱۰/۱۳۷۸ هیات وزیران نیز این موضوع را مورد تاکید قرار داده است:
“طرح های تفصیلی و تغییرات بعدی آنها که حوزه عمل آنها صرفاً در داخل محدوده طرح جامع مصوب شهر می باشد، باید طوری تهیه و تصویب شوند که با اهداف اصلی و عمده و اساس ضوابط مقرر در طرح جامع تناقضی نداشته باشند.”
- اجزای طرح های شهرسازی
در مبانی تخصصی شهرسازی، تهیه طرح ها در سه مرحله صورت می گیرد:
- شناخت: در این مرحله به شناخت وضع موجود و جمع آوری اطلاعات در مورد وضعیت جاری موضوع مورد مطالعه پرداخته می شود.
- تحلیل: در این قسمت، اطلاعات جمع آوری شده مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته و نقاط ضعف، قوت، فرصت ها و تهدیدات موضوع مشخص و اهدافی جهت آینده آن تدوین می شود.
- طرح: در اینجا، طرح پیشنهادی به همراه راهکارهایی جهت حل مشکلات شناسایی شده و دستیابی به اهداف و همچنین ضوابطی جهت تعیین جزییات و نحوه انجام اقدامات پیشنهادی طرح، ارائه می شود.
طرح های شهرسازی در قالب مستندات نوشتاری شامل گزارش ها و مجلدات متنی هر سه مرحله و مستندات تصویری شامل نقشه ها و تصاویر مراحل فوق الذکر تهیه می شوند. این مراحل در قالب قراردادهای شرح خدمات طرح ها، به جزییات مشخصی تقسیم می شوند و تعیین می گردد که نهاد تهیه کننده طرح چه محتوایی را در طرح ها باید جمع آوری نماید.
بر اساس ابلاغیه شماره ۲۴۶۰/۵۴-۸۴۲/۱۰۵ مورخ ۲۹/۴/۱۳۷۹ سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور با عنوان موافقت نامه و شرایط عمومی همسان قراردادهای خدمات مشاوره و به استناد ماده ۲۳ قانون برنامه و بودجه مصوب ۱۰/۱۲/۱۳۵۱ و آیین نامه استانداردهای اجرایی مصوب ۳۰/۴/۱۳۵۲ هیات وزیران، ۱۹ تیپ خدمات طرح های عمرانی شناسایی شده اند (۲۲). از این میان، دو مورد شامل تیپ شماره ۱۲ (مطالعات طرح جامع و تفصیلی شهرها) و تیپ شماره ۱۹ (تهیه طرح توسعه و عمران-جامع-ناحیه ای) مربوط به طرح های شهرسازی هستند که به ترتیب در سال های ۱۳۶۳ و ۱۳۷۶ توسط سازمان برنامه و بودجه کل کشور ابلاغ شده اند. (لینک دانلود در پیوست).
- با کسب آگاهی اولیه در مورد انواع، تعاریف، سلسله مراتب و شرح خدمات طرح های شهرسازی و عمرانی، در یادداشت آتی به بررسی چگونگی تهیه و تصویب طرح ها، دلایل الزام آور بودن و مبحث بسیار مهم تاثیرات حقوقی ناشی از طرح های شهرسازی به خصوص از نظر مالکیت خصوصی اشخاص خواهیم پرداخت.
—————————————————————————————-
(۱) طرح عمرانی انتفاعی – منظور طرحی است که در مدت معقولی پس از شروع به بهره‌برداری علاوه بر تأمین هزینه‌های جاری و استهلاک سرمایه سود متناسبی به تبعیت از سیاست دولت را نیز عاید نماید.
(۲) طرح عمرانی غیر انتفاعی – منظور طرحی است که برای انجام برنامه‌های رفاه اجتماعی و عملیات زیربنایی و یا احداث ساختمان و تأسیسات‌جهت تسهیل کلیه وظایف دولت اجرا می‌گردد و هدف اصلی آن حصول درآمد نمی‌باشد.
(۳) طرح مطالعاتی – منظور طرحی است که بر اساس قرارداد بین سازمان و یا سایر دستگاه های اجرایی با مؤسسات علمی و یا مطالعاتی متخصص برای بررسی خاصی اجرا می‌گردد.
(۴) طرح جامع سرزمین، طرحی است که شامل استفاده از سرزمین در قالب هدف ها و خط مشی های ملی و اقتصادی از طریق بررسی امکانات و منابع مراکز جمعیت شهری و روستایی کشور و حدود توسعه و گسترش شهرها و شهرک‌های فعلی و آینده و قطب‌های صنعتی و کشاورزی و مراکز جهانگردی و‌خدماتی بوده و در اجرای برنامه‌های عمرانی بخش های عمومی و خصوصی ایجاد نظم و هماهنگی نماید.
(۵) طرح جامع شهر عبارت از طرح بلندمدتی است که در آن نحوه استفاده از اراضی و منطقه‌بندی مربوط به حوزه‌های مسکونی، صنعتی بازرگانی، اداری و‌کشاورزی و تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات شهری و نیازمندی های عمومی شهری، خطوط کلی ارتباطی و محل مراکز انتهای خط (ترمینال) و فرودگاه‌ها و بنادر و سطح لازم برای ایجاد تأسیسات و تجهیزات و تسهیلات عمومی، مناطق نوسازی، بهسازی و اولویت های مربوط به آنها تعیین‌می‌شود و ضوابط و مقررات مربوط به کلیه موارد فوق و همچنین ضوابط مربوط به حفظ بنا و نماهای تاریخی و مناظر طبیعی، تهیه و تنظیم می‌گردد. طرح جامع شهر بر حسب ضرورت قابل تجدید نظر خواهد بود.
(۶)طرح تفصیلی عبارت از طرحی است که بر اساس معیارها و ضوابط کلی طرح جامع شهر نحوه استفاده از زمین های شهری در سطح محلات مختلف شهر و موقعیت و مساحت دقیق زمین برای هر یک از آنها و وضع دقیق و تفصیلی شبکه عبور و مرور و میزان و تراکم جمعیت و تراکم ساختمانی در واحدهای شهری و اولویت های مربوط به مناطق بهسازی و نوسازی و توسعه و حل مشکلات شهری و موقعیت کلیه عوامل مختلف شهری در آن تعیین‌می‌شود و نقشه‌ها و مشخصات مربوط به مالکیت بر اساس مدارک ثبتی تهیه و تنظیم می‌گردد.
(۷)طرح هادی عبارت از طرحی است که در آن جهت گسترش آتی شهر و نحوه استفاده از زمین های شهری برای عملکردهای مختلف به منظور حل مشکلات حاد و فوری شهر و ارائه راه حل های کوتاه مدت و مناسب برای شهرهایی که دارای طرح جامع نمی باشند تهیه می‌شود.
(۸) طرح های کالبدی ملی و منطقه‌ای: با هدف مکانیابی برای گسترش آینده شهرهای موجود و ایجاد شهرها و شهرک های جدید، پیشنهاد شبکه شهری آینده کشور یعنی اندازه شهرها، چگونگی استقرار آنها در پهنه کشور و سلسله مراتب میان شهرها به منظور تسهیل مدیریت سرزمین و امر خدمات‌رسانی به مردم و پیشنهاد چارچوب مقررات ساخت و ساز در کاربری های مجاز زمین های سراسر کشور.
(۹) طرح توسعه و عمران (جامع) ناحیه‌ای: این طرح در اجرای وظایف محول شده در قانون تغییر نام وزارت آبادانی و مسکن به وزارت مسکن و‌شهرسازی و تعیین وظایف آن ـ مصوب ۱۳۵۳ و تصویبنامه شماره ۷۰۹۷۱ . ت ۴۰۷ هـ مورخ ۱۳۷۳٫۱۱٫۵ هیأت وزیران، به منظور
تدوین سیاست ها‌و ارایه راهبردها در زمینه هدایت و کنترل توسعه و استقرار مطلوب مراکز فعالیت، مناطق حفاظتی و همچنین توزیع متناسب خدمات برای ساکنان شهرها و روستاها در یک یا چند شهرستان که از نظر ویژگی های طبیعی و جغرافیایی همگن بوده و از نظر اقتصادی، اجتماعی و کالبدی دارای ارتباطات فعال متقابل باشند، تهیه می‌شود.
(۱۰) طرح مجموعه شهری: این طرح براساس مصوبه شماره .۹۸۶۰ ت ۱۵۳۱۱ هـ مورخ ۱۳۷۴٫۸٫۱۳ هیأت وزیران برای شهرهای بزرگ و شهرهای اطراف آنها تهیه می‌شود.
(۱۱) طرح ساماندهی فضا و سکونتگاه های روستایی: طرحی است که به منظور توسعه هماهنگ و موزون فعالیت های کشاورزی، صنعتی و خدماتی از طریق توزیع مناسب جمعیت و استقرار بهینه خدمات در محیط های روستایی و حمایت از اجرای آن تهیه می‌شود. محدوده هر یک از این طرح ها در‌طرح ناحیه‌ای مربوط تعیین می‌شود.
(۱۲) طرح بهسازی، نوسازی، بازسازی و مرمت بافت ها: طرح هایی هستند که برای بهسازی، نوسازی و بازسازی محلات شهر اعم از قدیم، جدید و یا‌مسأله دار به عنوان طرح تفصیلی بخشی از بافت موجود شهر تهیه می‌شوند.
(۱۳) طرح آماده سازی توسعه‌های جدید در شهرها: این طرح ها شامل مجموعه عملیات لازم برای مهیا نمودن زمین جهت احداث مسکن و تأسیسات لازم مربوط مطابق قانون زمین شهری و آیین‌نامه‌های اجرایی آن است و به عنوان طرح تفصیلی توسعه‌های جدید شهری تهیه
می‌گردد.
(۱۴) طرح هادی روستا: عبارت از طرحی است که ضمن ساماندهی و اصلاح بافت موجود میزان و مکان گسترش آتی و نحوه استفاده از زمین برای عملکردهای مختلف از قبیل مسکونی، تولیدی، تجاری و کشاورزی و تأسیسات و تجهیزات و نیازمندی های عمومی روستایی را حسب مورد در قالب مصوبات طرح های ساماندهی فضا و سکونتگاه های روستایی یا طرح های جامع ناحیه‌ای تعیین می‌نمایند.
(۱۵) طرح های ویژه: عبارت از طرح هایی است برای بخش هایی از کشور که به علت وجود عوامل طبیعی یا ساخته شده و یا برنامه‌های جدید توسعه و عمران و تأثیراتی که در منطقه حوزه نفوذ خود خواهند گذاشت واجد ویژگی خاصی بوده و نیاز به تهیه طرح برای توسعه هماهنگ در محدوده حوزه نفوذ عوامل مذکور دارند، تهیه می‌شود. عنوان و محدوده این طرح ها همزمان با تصویب ضرورت تهیه طرح، حسب مورد به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران می‌رسد.
(۱۶) طرح شهرهای جدید: عبارتست از طرح هایی که برای ایجاد شهرهای جدید طبق تعریف ماده (۱) تصویبنامه شماره ۲۳۲۴۰ . ت ۲۷۶ هـ مورخ ۱۳۷۱٫۶٫۲۵ در قالب طرح های کالبدی ملی و منطقه‌ای و جامع ناحیه‌ای ضرورت و مکان ایجاد آنها با سقف جمعیتی و نوع فعالیت معین به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران خواهد رسید و متعاقب آن و مانند سایر شهرها بایستی برای آنها طرح جامع و تفصیلی تهیه شود.
(۱۷) طرح شهرک های مسکونی: طرحی که برای ایجاد یک مرکز جمعیتی جدید در خارج از محدوده قانونی و حریم شهرها با شرایط و ضوابط مندرج در‌بند (الف) ماده (۲) آیین نامه مربوط به استفاده از اراضی و احداث بنا و تأسیسات در خارج از محدوده قانونی و حریم شهرها ـ مصوب ۱۳۵۵ـ تهیه می‌شود.
(۱۸) طراحی فضای شهری عبارتست از طرحی که برای ساماندهی به عرصه های عمومی شهر شامل محورها، خیابان ها با مقیاس های محله ای، ناحیه ای و شهری و با شخصیت کارکردی (کاراکتر) تفرجی، تفریحی، تجاری، عبوری و…، میادین با مقیاس های محله ای، ناحیه ای، شهری، ملی و بین المللی، پهنه ها و بافت های اصیل، ارزشمند و خاطره انگیز شهری و به منظور احیا و ارتقای کیفی محیط و تداوم معماری ارزشمند فرهنگی – تاریخی و بروز تعاملات اجتماعی و تنظیم جریان حیات مدنی مبتنی بر اصالت ها و ارزش های فرهنگی و طبیعی و تاریخی تهیه می شود.
(۱۹) طرح سایر شهرک ها: طرح هایی که برای ایجاد شهرک غیر مسکونی با عملکرد خاص نظیر صنعتی، توریستی، تفریحی و… طبق مقررات و قوانین‌مربوط به آنها تهیه می‌شوند.
(۲۰) طرح های احیاء، بهسازی و نوسازی، طرح هایی هستند که در چهارچوب طرح های توسعه شهری (اعم از جامع و تفصیلی) به منظور اجراء برنامه‌های احیاء، بهسازی و نوسازی شهری با رعایت اصول شهرسازی، فنی و معماری تهیه می‌شود. این طرح ها دربرگیرنده کاربری های جدید و موردنیاز محدوده معینی از بافت های فرسوده و ناکارآمد شهری بوده و اجراء آنها متضمن تأمین خدمات عمومی و زیرساخت های شهری از قبیل شبکه های دسترسی، معابر و بدنه آنها، پروژه های عمران و خدمات شهری، فضای سبز و غیره است که متکی بر ضوابط شهرسازی و معماری ایرانی ـ اسلامی و بومی هر منطقه می‌باشد.
(۲۱) طرح آمایش سرزمین به معنای تعیین استراتژی های توزیع فضایی جمعیت و فعالیت در پهنه سرزمین، توسط سازمان برنامه و بودجه با همکاری دستگاه های ذیربط تهیه و به تصویب هیأت وزیران خواهد رسید.
(۲۲) تیپ های شرح خدمات طرح های عمرانی عبارتنداز:
| تیپ شماره ۱ | مطالعات راه های فرعی | تیپ شماره ۱۱ | نظارت کارهای لوله کشی آب و فاضلاب |
| تیپ شماره ۲ | نظارت بر ساختمان راه های فرعی | تیپ شماره ۱۲ | مطالعات طرح جامع شهرها |
| تیپ شماره ۳ | مطالعات و خدمات نظارت کارهای معماری | تیپ شماره ۱۳ | خدمات ژئوتکنیک و مقاومت مصالح-آزمایشگاه محلی |
| تیپ شماره ۴ | مخصوص کار ماشین های IBM | تیپ شماره ۱۴ | مطالعات مراحل مختلف بهسازی راه |
| تیپ شماره ۵ | تهیه سیستم اطلاعاتی مدیریت و نظارت | تیپ شماره ۱۵ | مطالعات مراحل اول و دوم تونل |
| تیپ شماره ۶ | نظارت بر ساختمان راه های اصلی | تیپ شماره ۱۶ | مطالعات ژئوفیزیک |
| تیپ شماره ۷ | مطالعات راه اصلی | تیپ شماره ۱۷ | مطالعات زیست محیطی |
| تیپ شماره ۸ | مطالعات پل | تیپ شماره ۱۸ | ژئوتکنیک و مقاومت مصالح |
| تیپ شماره ۹ | نظارت بر ساختمان پل | تیپ شماره ۱۹ | تهیه طرح توسعه و عمران – جامع – ناحیه ای |
| تیپ شماره ۱۰ | خرید ماشین آلات راهداری وزارت راه |
————————————————————–
منابع:
- کتاب شهر و حقوق شهروندی، دکتر غلامرضا کامیار، انتشارات مجد، ۱۳۹۶
- کتاب تهدید حقوق مالکانه در طرح های عمومی و عمرانی، دکتر امید محمدی، انتشارات جاودانه، ۱۳۹۵
- کتاب مقررات شهرسازی و معماری، دبیرخانه شورایعالی شهرسازی و معماری، نشر توسعه ایران، ۱۳۸۸
————————————————————–
※ یادداشت شماره ۳: آشنایی با دانش حقوق (۱)
※ یادداشت شماره ۴: آشنایی با دانش حقوق (۲)
※ یادداشت شماره ۵: تعریف شهرسازی در نظام حقوقی
