پایگاه خبری تحلیلی برزن نیوز نخستین پایگاه تخصصی مطالعات میان رشته ای (برنامه ریزی شهری – منطقه ای)
※ یادداشت سوم: آشنایی با دانش حقوق (۱)
*فرش عظیمی بدین کوچکی بافتن، از کلاف رنگ و سرانگشت قلم، صنعت سحر می خواهد. *
√برزن نیوز: تجربه نویسنده از اولین حضور در یک جمع کاملا حقوقی متشکل از تعدادی از وکلای دادگستری از جمله آقای دکتر غلامرضا کامیار و آقای دکتر امید محمدی، از یک طرف آمیخته با نامفهومی صحبت هایشان و از طرف دیگر، فهم ارتباط عمیق شهرسازی و حقوق بوده و تا سه یا چهار جلسه اول، تقریبا هیچ درکی از صحبت های ایشان حاصل نگردید. دلیل این نامفهومی گفتارهای حقوقی را میتوان از سویی، بیگانگی با مفاهیم، تعاریف و مبانی این رشته و از دیگر سو، انتقال از دنیای تصویر به دنیای متن دانست. مواجهه با جهان ناشناخته حقوق نشان داد فعالیت حدودا ده ساله در رشته شهرسازی، میتواند ذهن را تا حد زیادی با تصویر و گرافیک، مانوس کرده و عالم حقوق را که کاملا متن محور و مبتنی بر واژه ها و اصطلاحات است، برای ذهن، غریب و نامانوس کند.
حقوق، جهانی گسترده از متن ها و واژه هاست؛ در حقوق، لغات، نه تنها بار معنایی یا اصطلاحی بلکه از آن مهمتر، بار حقوقی دارند و پس و پیش شدنشان میتواند حقی را ناحق و امیدی را نا امید گرداند. از این رو، استقامت و حوصله سر و کله زدن با متون و کتاب هایی که حتی یک جدول هم ندارند چه برسد به یک عکس، پیش نیاز حیاتی زندگی در جهان حقوق است.
در این سلسله یادداشت ها سعی می گردد در حد نیاز آشنایی دانش آموختگان و حرفه مندان شهرسازی و در محدوده بضاعت محدود علمی موجود، به معرفی مختصر مفاهیم حقوقی به فراخور نیازهای هر یادداشت پرداخته شود که البته کاری دشوار است.
پایه ای ترین و ابتدایی ترین موضوعات در مقدمه علم حقوق را میتوان شامل موارد زیر دانست:
– حق و تکلیف
– قاعده حقوقی
– منابع حقوق
– شاخه های علم حقوق
– انواع حق
– انواع قانون
– مراجع قانونی
– مراجع قضایی
– دادرسی
– ضمانت اجرا
بدیهی است که موارد فوق، برگزیده ای از مقدمات علم حقوق با هدف ساده سازی بیان مطالب است و مدعی در برگیری تمامی مباحث نیست. به این منظور، عمده مطالب از کتاب “مقدمه علم حقوق” اثر “دکتر ناصر کاتوزیان” و کتاب “کلیات و مقدمه علم حقوق” اثر “دکتر ایرج گلدوزیان” برداشت خواهند شد.
- حق و تکلیف
حق، توانایی و امتیازی است که به موجب اراده یا قانون، ایجاد می شود و نظام حقوقی یک کشور، آن را تضمین می کند تا شخص بتواند انجام یا عدم انجام عملی را از دیگران مطالبه کند.
تکلیف، الزام و اجبار اشخاص است که به موجب اراده یا قانون ایجاد می شود و بر مبنای آن، شخص باید عملی را انجام داده یا از انجام عملی خودداری کند.
- قاعده حقوقی
نزاع بر سر جلب منافع بیشتر و تامین زندگی بهتر همواره میان افراد جاری است، از این رو مجموعه قواعدی بر اشخاص از این جهت که در اجتماع هستند حکومت میکنند. این قواعد، حاکم بر چگونگی رفتار انسانی است به نحوی که جامعه بتواند با اعمال قدرت، ما را به اطاعت از آن ملزم نماید تا عدالت و نظم در پناه آن برقرار گردد.
قواعد حقوقی، الزام آورند، رعایت آنها از طرف حکومت تضمین شده است، کلی و عمومی و فراگیر اند و هدف آنها، تنظیم روابط اجتماعی است.
- منابع حقوق
مقصود از منابع حقوق، صورت های ایجاد قواعد حقوقی است. در هر کشور، حقوق، ناشی از مقام و قدرتی است که حق وضع قواعد و تحمیل رعایت آن را دارد و همین مقام است که منبع حقوق نامیده می شود. در نظام حقوقی کشور ما (حقوق اسلامی)، منابع عبارتنداز:
○ قرآن
○ سنت: در مذهب شیعه عبارتست از گفتار و کردار و تقریر معصوم که از طریق احادیث، منتقل شده و در کتب معتبر فقهی ذکر شده باشد.
○ اجماع: توافق نظر عالمان دین در یک مساله (که البته در فقه شیعه، شرایط خاصی دارد).
○ عقل: در مذهب شیعه (امامیه)، عقل یا دلیل عقلی، از منابع حقوقی است و عبارتست از حکم عقل که به وسیله احکام شرعی استخراج می گردد.
○ قانون: در معنای عام شامل مصوبات مجلس شورای اسلامی، مصوبات هیات دولت و دستگاه های اجرایی، احکام دادگاه های دادگستری.
○ عرف: قاعده هایی که به تدریج و خود به خود، در طول زمان بین مردم متداول و الزام آور شده اند.
○ معاهدات بین المللی: به موجب ماده ۹ قانون مدنی، مقررات عهودی که طبق قانون اساسی بین دولت ایران و سایر دولت ها منعقد شده باشد در حکم قانون است. لذا رعایت معاهدات بین المللی در حقوق داخلی الزامی است البته مشروط به اینکه طبق اصل ۱۲۵ قانون اساسی، به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده باشند.
لازم به ذکر است طبق اصل ۴ قانون اساسی، کلیه قوانین و مقررات کشور باید بر اساس موازین اسلامی باشد و تشخیص این امر به عهده فقهای شورای نگهبان است. همچنین طبق آخرین اصل قانون اساسی (اصل ۱۷۷)، ابتنای کلیه قوانین و مقررات بر اساس موازین اسلامی، تغییرناپذیر بوده و قابل طرح در همه پرسی نیست.
- شاخه های علم حقوق
۱) حقوق عمومی: قواعدی است که بر روابط دولت و ماموران او با مردم حکومت می کند و سازمانهای دولتی را منظم میسازد. این قواعد، امری است یعنی اشخاص حتی با تراضی و توافق بین خود نیز نمی توانند از آنها سرپیچی کنند.
۲) حقوق خصوصی: مجموع قواعد حاکم بر روابط افراد است. این قواعد، بر مبنای احترام به اراده اشخاص استوار است.
هدف قواعد حقوق عمومی، حمایت از منافع جامعه است لیکن هدف حقوق خصوصی، تامین نفع اشخاص است.
- انواع حق
○ حق مالی: امتیازی است به منظور تامین نیازهای مادی اشخاص که قابل مبادله و تقویم به پول است؛ مثل حق مالکیت، حق مطالبه مبلغی پول و… .
○ حق غیرمالی: امتیازی است برای رفع نیازمندی های عاطفی و اخلاقی انسان که قابل ارزیابی به پول و مبادله نیست مثل حق زوجیت و حضانت و… .
○ حق عینی: سلطه ای است که شخص نسبت به چیزی دارد و میتواند آن را مستقیما و بی واسطه اجرا کند؛ مثل حق مالکیت که مالک میتواند از اموال خود منتفع شود.
○ حق دینی: حقی است که شخص نسبت به دیگری پیدا میکند و به موجب آن میتواند انجام کاری را از او بخواهد؛ مثل قولنامه فروش یک واحد مسکونی متعلق به فرد الف به فرد ب که حق دینی برای فرد ب ایجاد میکند.
دیگر موضوعات مقدمه حقوق، در یادداشت آتی ارائه خواهند شد.
※ یادداشت شماره ۱: شهرسازی و حقوق
※ یادداشت شماره ۲: ارتباط شهرسازی و حقوق
—————————————————————————————-
** دیالوگی از فیلم “کمال الملک” اثر استاد “علی حاتمی”
