لار؛ شهری که از دل ویرانه‌ها برخاست/ مروری بر معماری تنها شهر بدون کوچه در ایران

خطه پهناور لارستان یا همان لاد و ایراهستان قدیم، به شهرستان بین المللی استان فارس مشهور است، نام لارستان در روزگاران گذشته بر منطقه وسیعی از جنوب ایران تعلق می گرفت و مناطق بسیاری به مرکزیت لار بود؛ لارستانی‌ها را باید از مشهورترین و موفق ترین بازرگانان جنوب ایران به شمار آورد همان‌گونه که این شهرستان نام آشنای بسیاری  از جهانگردان خارجی است.

اینجا لار است، شهری با جاذبه‌های مذهبی، تاریخی و طبیعی از امامزاده میر علی‌ابن‌الحسین(ع) تا قدمگاه، بازار قیصریه کهن، قلعه اژدها پیکر، کاروان سراهای چشم نواز و مقبره مادر نادر(نادر شاه افشار) تا باغ نشاط، نخل‌های استوار و آب انبارها؛

به این جاذبه ها، سوغاتی شیرین لار حلوای مسقطی معروف لاری را هم بیفزایید که اگر گذرتان به این شهر افتاد، از آن غافل نشوید.

لار، مهد بازرگانان و تاجران موفق و شهره جهانگردان ایرانی و خارجی، تنها شهر  ایران است که  در بافت معماری آن، هیچ کوچه ای به چشم نمی خورد.

در این شهر همه خیابان ها همدیگر را قطع می کنند. این نقشه، شهر را مملو از تقاطع کرده اما حتی یک کوچه هم در آن وجود ندارد، خیابان‌های عریض و ساختمان های کم ارتفاع و محکم، از ویژگی های خاص این شهر عجیب ایران است که حکایتش را در ادامه می خوانید.

هنگامی که لار از دل ویرانه‌ها برخاست

صمد کامجو، محقق و نویسنده لارستانی در گفتگو با خبرنگار فارس در لارستان،  روایت  شهر بدون کوچه را این‌گونه بیان می کند: همه چیز از یک بعد ازظهر بهاری با هوای گرم جنوبی، حوالی ساعت ۱۵ شروع می شود؛ ۶۱ سال قبل، در تاریخ چهارم اردیبهشت سال ۱۳۳۹ لار به مدت ۳۴ ثانیه اسیر زلزله ای ۶ ریشتری شد که به یکباره زمین در شهر لرزید و دیوارها فرو ریخت، آوارها به جا ماند و صدای لالایی مادرها به ناله داغ، همچنین سرود شادی  کودکان به شیون تبدیل شد.

کامجو که حال و هوای آن روزهای سخت لار را به یاد دارد، دلخراش‌ترین روایت زلزله سال ۱۳۳۹ را جان باختن تعداد بیشماری دختر بچه می داند و می گوید: چهارم اردیبهشت  در لار جشن کودک برگزار شده بود دختربچه‌های مدرسه ابتدایی، با رخت و لباس های رنگی خود و شور و ذوق بچگانه برای جشن به مدرسه رفتند اما زلزله شور و نشاط آنها را گرفت و دیگر بازگشتی نداشتند.

این محقق لارستانی ادامه می دهد: زمین‌لرزه لار، قلب مردم را به لرزه درآورده بود; زلزله ای که به یکباره شهر را ویران کرد و ۳۴۰ نفر را به کام مرگ کشاند و حدود ۶۰۰ نفر را مصدوم و مجروح کرد، داستانش در سینه هر فرد سالخورده لاری، کتابی محفوظ است که در گذر زمان چه مصیبت های آن سال و چه خاطرات شیرین همدلی  و همراهی مردم خونگرم  در احیای دوباره این خطه کهن، فراموش نشده است.

کامجو از همدلی مردم مناطق همجوار از جمله جهرم و بندرعباس، در زلزله لار چنین سخن می‌گوید:  پنج ساعت پس از زلزله، اولین محموله امدادرسانی از جهرم به لار آمد و هشت ساعت بعد هم محموله دیگری از بندر عباس، برای کمک به مردم زلزله زده لار رسید.

او بیان می‌کند: نه فقط در این مناطق که در تهران هم سالن های سینما و تئاتر و استادیوم های ورزشی درآمد خودشان را به لار فرستادند، در لار همان روزها به دلیل اینکه زلزله تمام شهر را فرا گرفته بود و اموال مردم زیر آوار بود حکومت نظامی اعلام شد اما اساس این حکومت نظامی برای حفظ اموال مردم لار بود.

سرانجام هشت روز بعد از زلزله، یعنی دوازدهم اردیبهشت مسوولان حکومتی وقت از تهران به لار آمدند و وضعیت را بررسی کردند؛ دو تیم مهندسی به سرپرستی مهندس فخرایی و فاضلی برای مطالعات طبقات ارضی و تعیین میزان خسارات وارد لار شدند و شروع به کار کردند، اکنون یک خیابان در شهر جدید به نام مهندس فخرایی  نام گذاری شده است و جای خیابان مهندس فاضلی خالی است.

اجرای مدل شطرنجی؛ انتخاب معماران در روزهای دشوار آوار

کامجو می‌افزاید: نظر برخی از سرمایه داران و روحانیون لار این بود که شهر دوباره بر روی همان ویرانه ها بنا شود اما از آنجا که شهر قدیم روی گسل زلزله قرار داشت این وضعیت دشوار بود و مهندسین بعد از بررسی های هوایی که از لار داشتند و از آنجا که می دانستند این شهر بر روی گسل زلزله قرار گرفته است به این نتیجه رسیدند، باید ساختمان ها و محله های آن را طوری بسازند که در برابر زلزله مقاوم باشد و بهترین نقشه برای لار، مدل شطرنجی بود که مهندسین با بررسی هوایی جایی حدفاصل چهار کیلومتری شهر قدیم، معروف به تنگ اسد را برای انتخاب شهر جدید انتخاب کردند.

کامجو می گوید: اولین اقدامی که مهندسان انجام دادند، ساخت یک خیابان ۴۵ کیلومتری برای اتصال شهر جدید به شهر قدیم بود و بعد از آن ساخت شهر را به مناقصه گذاشتند که یک شرکت فرانسوی برنده مناقصه شد و طی ۱۰ ماه شهر جدید لار با ۴۰۰ واحد مسکونی و هزینه ۲۲ میلیونی که از این میزان، ۶ میلیون از کمک های مردمی، ۵ میلیون کمک دولت وقت و ۱۱ میلیون کمک جمعیت شیر و خورشید(هلال احمر فعلی) بود، ساخته شد و رفته رفته گسترش پیدا کرد.

وی اضافه می‌کند: مدارس، بانک ها و ساختمان ها سربرافراشتند تا به مرحله کنونی رسید و شهره شهر بدون کوچه ایران و خاورمیانه شد.

لار قدیم و جدید؛ دو بال کهن و مدرن هویت لار

در شهر بدون کوچه ایران با طراحی شطرنجی خانه ها به صورت باز، اعیانی، از هم گسسته  ساخته شده است که هیچ نیازی به کوچه ندارد.

این مدل ساخت و ساز با خیابان های پهن و ساختمان های کم ارتفاع باعث می شود تا در صورتی که دوباره زلزله ای رخ دهد، مردم کمتر در معرض آسیب قرار گیرند.

شهر لار امروزه دو بخش اصلی دارد قسمت قدیمی شهر با بافت کهن و چشم نواز همچنین قسمت جدید شهر که در آن ساختمان های ضد زلزله و زیبا به چشم می خورد.

همان اندازه که شهر قدیم لار با آن بافت تاریخی، بازار قیصریه، گنبدها، دالان ها، قنات ها و آب انبارهایش دلنوازی می کند، شهر جدید هم با معماری و مهندسی دقیق در ساختار شطرنج گونه، شهر منحصر به فرد در ایران است و این دو شهر نماد هویت‌های لار کهن و مدرنیته شده اند.

اگر چه پس از زلزله دلخراش سال ۱۳۳۹ لار، در دهه ۴۰ شمسی با تصمیم مسؤولان حکومتی وقت، ساخت شهر جدید در فاصله چهار کیلومتری شهر قدیم انجام شد اما شهر قدیم لار نیز با بافت زیبای خود، از رونق نیفتاد.

بسیاری از ساکنان شهر قدیم  فارغ از قرارگیری لار  بر روی گسل، از همان زمان تاکنون دلداده دیار و یار قدیم خود هستند، خاک شهر قدیم را طوطیای چشمشان کردند و در آن سکونت گزیده اند که لازم است با توجه به بافت فرسوده در شهر قدیم  مسؤولان با توجه بیشتری به دنبال احیا و مرمت مهد هویت کهن لار باشند تا در صورت وقوع حوادث، دگر بار خاطرات روزهای تلخ تکرار نشود و غبار فرسودگی بر چهره شهر قدیم ننشیند.

یک پژوهشگر دوره دکتری شهرسازی در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در لارستان، ضمن اشاره به بافت معماری لار می گوید: الگوی شطرنجی با خیابان های متقاطع در شهرسازی به ویژه مناطق حادثه خیز از جمله لار اهمیت بسزایی دارد که در هنگام وقوع حوادث آسیب ها به حداقل ممکن می رسد.

بهروز بیغرض ادامه می‌دهد: در عصر حاضر، تاب آوری یعنی مقاوم سازی شهر به گونه ای که با وقوع حوادث چه با سرمنشأ طبیعی و چه انسانی خطرات کمتری متوجه شهر شود، به دغدغه مهمی در شهرسازی تبدیل شده است؛ به طوری که توجه و پرداختن به آن در شهرها به ویژه شهرهای بلاخیز، حائز اهمیت است.

وی با اشاره به تاب آوری به عنوان یکی از ویژگی های مهم الگوی شطرنجی شهرسازی در شهر لار، بیان می‌کند: این شهر با توجه به موقعیت جغرافیایی خود و قرارگیری بر روی گسل زلزله در طول تاریخ دستخوش حوادث طبیعی زیادی بوده است، یکی از این حوادث دلخراش زلزله سال ۱۳۳۹ می باشد که لار با زلزله ۶ ریشتری در هم کوبیده شد و حدود ۷۵ درصد بافت شهر قدیم آسیب دید، در پی این زمین لرزه، شهری در چهار کیلومتری شهر قدیم  با توجه به اصول شهرسازی مدرن و با طرح شطرنجی ساخته شد که از آن روز به بعد به نام شهر جدید لار شناخته شد.

این پژوهشگر دوره دکتری شهرسازی به یکسان‌سازی فعالیت ها در الگوی شطرنجی نیز اشاره نموده و اظهار می‌دارد:  در طرح شطرنجی، متمرکز نبودن مطرح شده و تمام فعالیت ها به طور یکنواخت در همه نقاط شهر یا مادر شهر، پراکنده می شود.

وی می گوید: وجود خیابان های متقاطع از مزیت های ویژه سیستم شطرنجی به ویژه در هنگام وقوع حوادث است، در سیستم شطرنجی اگر هنگام حادثه مسیر یک خیابان مسدود شود، بقیه خیابان ها می توانند نقش موازی را ایفا کنند و امدادرسانی به سهولت انجام شود، همچنین این خیابان های متقاطع نقش ویژه ای در کنترل ترافیک دارند.

وی ادامه داد: الگوی شهرسازی شطرنجی با برخورداری از جانمایی منظم و تقسیم مناسب قطعات زمین شهری به دلیل جلوگیری از هدر رفتن زمین از اهمیت ویژه ای برخوردار است و از الگوهایی است که امروزه  در بسیاری از شهرها مورد توجه قرار گرفته است.

بیغرض رونق زندگی در هر دو بافت قدیم و جدید شهر لار را  نکته قابل توجهی دانسته و می‌افزاید: اگر چه زلزله به بافت تاریخی شهر لار آسیب وارد کرد و به دلیل این حادثه، شهر جدید لار تأسیس شد اما نکته قابل توجه این است که برخلاف بسیاری دیگر از مناطق ایران که دچار زلزله شدند و بافت تاریخی آنها از رونق افتاد و برای مردم فقط به خاطره ای تبدیل شد اما در لار، رونق زندگی در هر  دو شهر قدیم و جدید وجود دارد و مردم این دو منطقه با همدلی در کنار یکدیگر زندگی می کنند./فارس