پایگاه خبری تحلیلی برزن نیوز نخستین پایگاه تخصصی مطالعات میان رشته ای (برنامه ریزی شهری – منطقه ای)
ایستگاه‌های اتوبوس و تاکسی، گلدان‌های خیابانی، نیمکت‌‌ها، گاردیل و نرده و راه‌بندها، صندوق‌های پست، کیوسک‌های تلفن، سطل‌های زباله، چراغ‌ها و علائم راهنمایی و رانندگی همگی اعضای یک خانواده هستند. خانواده‌ای که مبلمان شهری نامیده می‌شوند. خانواده مبلمان شهری قرار است علاوه برکارکردهای انفرادی هر کدام از موارد آن، آلودگی بصری را کم کرده و به انسجام ذهنی و آرامش روانی شهروندانی که در میان انبوهی از تبلیغات محیطی و رفت و آمدها گرفتار آمده‌اند کمک کند. مردم در مدت حضورشان در فضاهای بیرونی شهری، هنرمندانه و به طور مرتب دنیای اطرافشان را مورد سوال قرار می‌دهند؛ بنابراین طراح مبلمان شهری باید راه‌حل‌های نوآورانه ارائه دهد و فرصت‌های جدیدی را برای تجربه متفاوت دنیا و با هدف بهبود کیفیت زندگی شهروندان ایجاد کند. اما اینکه این کار چه طور صورت می‌گیرد نیازمند آشنایی با هر کدام از عناصر مبلمان شهری، کارکردهای آشکار و ناپیدای و معیارهای سنجش آن است.
کیفیت فضاهای شهری نشان دهنده شخصیت آن شهر، منطقه یا مکان است و مبلمان شهری وظیفه هویت‌بخشی به محیط را بر عهده دارد. مثل کاری که طراحی‌هایی نمادین کیوسک تلفن قرمز لندن یا ورودی‌های معروف مترو پاریس به خوبی از پس آن برآمده‌اند. گاهی ممکن است از حضور در یک محیط احساس ناراحتی داشته باشیم و دقیقا علتش را ندانیم، شاید باید موضوع را درمبلمانشهری آن محیط جستجو کرد. در ادامه به معرفی چند مورد از مهمترین عناصر مبلمان شهری و ویژگی‌های طراحانه و روانشناختی آنها می‌پردازیم.
نشیمن‌ها
هر کدام از اجزا و عناصر مبلمان شهری کارکرد مشخص خود را دارند اما ما با بعضی از آنها بیشتر سرو کار داریم، مثل نشیمن‌ها. وجود نشیمن‌ها برای سالمندان، افراد کم‌توان و کودکان ضروری است و بهترین مکان قرارگیری‌شان فضاهای پررفت و آمد است. گاهی برای این نصب می‌شوند که مردم با توقف بیشتر از حضور در آن مکان بیشتر لذت ببرند و به آرامش برسند. همچنین نشیمن‌های شهری قرار است فضای عمومی را برای گفتگو و تعامل آماده و روابط اجتماعی را تشویق و تقویت کنند. البته هیچ وقت برای رسیدن به این منظور، نشیمن‌هایی که مستقیما روبه‌روی هم هستند، در فاصله کمی نسبت به یکدیگر نصب نمی‌شوند، چرا که اساسا مردم از اینکه با غریبه ها از نزدیک چشم در چشم شوند، خوششان نمی‌آید. محل قرارگیری نشیمن شهری مناسب، جایی است که در عین حال که در جلو چشم عابران است، مانع رفت و آمد آنها نیست. علاوه بر آن طوری در انسجام کامل با اطرافش قرار دارد که در زمانی که مورد استفاده قرار نمی‌گیرد احساس خالی یا اضافی بودن در شهروندان ایجاد نمی‌کند.
در طراحی استاندارد نشیمن‌های شهری این نکته مد نظر قرار می‌گیرد که کنارشان فضای اضافی خالی برای گذاشتن واکر و صندلی چرخدار وجود داشته باشد. راحتی نشیمن‌ها یک چالش جدی است که هم شهروندان و هم طراحان با آن دست به گریبانند. میزان راحتی بستگی به نوع استفاده دارد، قاعدتا نیمکت پارک باید راحتتر از نیمکت خیابان باشد. همینطور جنس نشیمن‌ها هم به محیط و کاربردشان وابسته است، این یعنی اگر یک ساعت است که روی نشیمنی بدون پشتی و بتنی در خیابانی نشسته‌اید و چیزی از ستون فقراتتان باقی نمانده، مشکل را نه در طراحی که جای دیگر باید جستجو کنید!
چراغ‌ها
مهمترین کارکرد چراغ‌ها ایجاد فضاهای اجتماعی و امکان تعامل با اطراف در تاریکی است و البته برآورده کردن نیازهای امنیتی. بعد از آن نوبت کارکرد زیبایی‌شناسی می‌رسد که رنگ و روشن و خاموش شدن چراغ برای آن مورد توجه قرار می‌گیرد. وجودچراغ‌ها به ویژه در ورودی‌ها، تقاطع‌ها، پله‌ها و به طور کلی قسمت‌هایی که مسیر با تغییرات ناگهانی روبرو می‌شود، ضروری است. گاهی این تصور اشتباه در بین برخی شهروندان وجود دارد که شهر هر چه نورانی‌تر باشد و چراغ‌های نئون بیلبوردها در هر گوشه و کنار جلوه‌گری کنند، به توسعه‌یافتگی نزدیک‌تر است و رویای زندگی‌شبانه شهر تحقق پیدا می‌کند.
اما شب با تاریکی‌اش شب است و وجود نور همیشه و به هر میزان درست نیست و نه تنها آرامش که حتی زیبایی را نیز از بین می‌برد. همچنین استفاده بیش از حد از چراغ‌ها در طراحی‌های محیطی علاوه بر سوءمصرف انرژی، اثرات بلند مدت محیط‌زیستی دارد. آلودگی نوری آسیبی جدی است که طراحی نادرست چراغ ها ایجاد می‌کند. نورپردازی محافت نشده، ایستا، مستقیم و غیرضروری مشکل بزرگ آلودگی نوری را در مناطق شهری ایجاد می‌کند. آلودگی نوری می‌تواند تأثیر منفی بر عملکرد طبیعی انسان و بسیاری از گونه‌های حیوانی داشته باشد. محصولات جدید نورپردازی در فضای باز برای به حداقل رساندن آلودگی طراحی شده‌اند که می‌توانند نور مناسب را بدون انتشار نور اضافی فراهم آورند. به نظر شما چه بخشی از نورپردازی‌های زینتی شهرهای بزرگی چون تهران، مشهد، تبریز و اصفهان ضروری است و چه بخشی تنها پاسخگوی نیازهای مصرف‌گرایانه؟
نشانه‌ها
مردم وقتی جایی هستند که نشانه‌ها به آنها می‌گوید که چه خدماتی در دسترسشان است و برای هر خدمت باید به کجا بروند احساس امنیت می‌کنند و وقتی احساس امنیت می‌کنند مدت زمان حضورشان بیشتر می‌شود و آرامش روانی پیدا می‌کنند. در محیط‌های شهری چهار نوع نشانه اصلی وجود دارد: تنظیم کننده، هشدار دهنده، اطلاعاتی و آموزشی. تنظیم‌کننده‌ها مثل علائم ترافیکی، به شما می‌گویند از چپ و یا در محدوده خاصی از سرعت برانید و رفتار شما را تنظیم می‌کنند. نشانه‌های هشدار دهنده یک وضعیت بالقوه خطرناک را نشان می‌دهند که خودتان باید تنظیم امور را در مواجه با آن هشدار در دست بگیرید، مثلا خطر ریزش سنگ. پیام نشانه‌های هشدار دهنده در هر موضوعی که باشد حتما با زبان بین‌المللی نشانه‌ها و علائم گرافیکی که همه‌جا معنای یکسانی دارند، منتقل می‌شود.
نشانه‌های اطلاعاتی مثل نشانه‌های تبلیغاتی هستند یا تابلوهایی که همانطور که از اسمشان مشخص است، اطلاعات می‌دهند مثلا «محل خرید بلیط»، نشانه‌های آموزشی هم برای بهره بردن بیشتر و درستتر از خدمات و امکانات به کار می‌روند؛ مثل نشانه‌های شیوه استفاده از یک وسیله بازی در شهربازی. نشانه‌ها باید مواد و طراحی پایدار و حداقل تا هفت سال دوام داشته باشند. به آخرین مکان شهری که در آن حضور داشتید فکر کنید؛ نشانه‌ها تا چه اندازه از سردرگمی شما کاسته بودند، آیا فونت واضحی داشتند؟ از فاصله دور خوانا بودند؟ رنگ علامتشان با پس زمینه متضاد بود؟ فرمشان معنای هشداری یا اطلاعاتی بودن آن را به شما منتقل میکرد؟ این موارد اساسی‌ترین نکات در طراحی نشانه‌ها هستند.
آثار هنری
آثار هنری عمومی که اکثرا با نمونه مجسمه‌های شهری آنها را می‌شناسیم ممکن است دائمی، موقت یا ناپایدار و مصرفی و همچنین ایستا، پویا و یا مبتنی بر اشیا باشند. بعضی از آثار هنری دائمی مثل مجسمه‌های میدان‌های اصلی آثار فاخری هستند که از بادوام‌ترین مواد و در ایده‌آل‌ترین حالت ظرافت و هنرمندانه ساخته شده‌اند. برخی دیگر که کارکرد موقت دارند ممکن است فاقد این ویژگی‌ها باشند اما پیام خاصی را منتقل کنند. گروه دیگری دیگر با عنصر غافلگیری قصد دارند فقط «شگفتی بصری» ایجاد کنند بدون پیام خاصی. مهمترین ویژگی آثار هنری عمومی فارغ از مدرن یا سنتی بودنشان اندازه‌شان است. ابعاد آثار هنری باید به‌گونه‌ای باشد که عابران پیاده با آنها به راحتی ارتباط برقرار کنند.
راه‌بندها
راه‌بندها برای ایجاد محدودیت تردد وسایل نقلیه در مسیرهای پیاده، فضاهای سبز و فضاهای خصوصی مورد استفاده قرار می‌گیرند. باید به لحاظ هویت بصری در یک خانواده با سایر مبلمان‌های شهری اطرافشان باشند. راه‌بندها ممکن است تزئینی و کارکردی، همچنین انعطاف‌پذیر، ایستا، موقت و یا دائمی باشند. همینطور استفاده از نوع هیدرولیکی راه‌بندها اخیرا گسترش پیدا کرده است که راه‌بند در هنگامی که تردد آزاد است داخل زمین می‌رود و در زمان ممنوعیت، بالا می‌آید. جنس، نوع، فرم و تکنولوژی به کار رفته در راه‌بندها به این میزان درجه محدودیت بستگی دارد. اینکه صرفا از یک فضای سبز حاشیه خیابان محافظت می‌کنند یا مقابل یک ساختمان امنیتی قرار گرفته‌اند. نکته مهم در طراحی راه‌بندها این است که اگر عابرین پیاده امکان گذر دارند باید محلی هم برای عبور ویلچر در نظرگرفته شود. در ایران در طراحی سردر جدید دانشگاه شریف که سال گذشته گشایش یافت برای اولین بار تکنولوژی راه‌بندهای هیدرولیکی به کار گرفته شد.
سطل‌ها و مخازن زباله
شایع ترین اشتباه در قرار دادن مخازن زباله این است که هر جا که فضای خالی وجود دارد یک سطل زباله قرار گیرد. در حالی که تمیز کردن اطراف سطل زباله باید به راحتی امکان‌پذیر باشد. همچنین مردم معمولا مسیر پیاده روی خود را برای پیدا کردن یک سطل زباله عوض نمی‌کنند، بنابراین موقعیت نصب سطل زباله واقعا موضوع مهمی است. اگر سطل‌های زباله انقدر با محیط همخوانی داشته باشند که در محیط پنهان شوند و به چشم نیایند کارکردشان را از دست می‌دهند. بهترین سطل‌های زباله آن‌هایی هستند که بدون کوچکترین تماسی قابل استفاده باشند. از جهت ورودی هم به سه نوع باز، نیمه باز و بسته تقسیم می‌شوند که انتخابشان بسته به محیط دارد. مثلا موادی که مردم در پارک دور می‌ریزند، بزرگتر از چیزهایی است که در ایستگاه انوبوس دور می‌ریزند. توجه به فرهنگ‌سازی در زمینه بازیافت هم از ویژگی‌های سطل‌های زباله امروزی است.
دیگر ویژگی‌ها و اجزا مبلمان شهری
مبلمان شهری عناصر دیگری هم دارد، اما اگر به طور کلی بخواهیم بدانیم که با یک مبلمان شهری استاندارد مواجه هستیم یا نه باید بدانیم که؛ تعمیر مبلمان شهری باید آسان باشد و یک راه تسهیل این موضوع استفاده از قطعات مدولار و قابل تعویض است. وندالیزم، تخریب عامدانه و یا ناخواسته، نقاشی‌ها و آثار گرافیتی همیشه باید مورد نظر طراح و البته شهروندان باشد. وزن کم توام با دوام و استحکام در برابر تغییرات آب و هوایی، گرما و سرما و بارش شدید، حوادث غیرمترقبه‌ای مثل آتش‌سوزی مسائلی هستند که در کنار قیمت ارزان به یک چالش جدی برای شهرداری‌ها و طراحان مبلمان شهری تبدیل می‌شوند. فولاد، چوب، سنگ، بتن و پلاستیک بازیافتی از مواد محبوب مورد استفاده در مبلمان شهری است که هر کدام محدودیت‌هایی دارند. مبلمان‌های شهری باید بدون لبه‌های تیز و غیرقابل جابه‌جایی باشند که امنیتشان تامین شود. همچنین باید یونیورسال و برای استفاده اکثریت جامعه (دهک بالای ارگونومی) طراحی شوند و البته معلولان و افراد کم‌توان به طور ویژه‌ای مورد توجه باشند.
روح جامعه و مبلمان شهری
همانطور که دیدید در طراحی مبلمان شهری پنج عامل عملکرد (اینکه محصول چطور به بهترین شیوه خدمتش را رائه می‌دهد)، محل قرارگیری (اینکه در چه موقعیتی قرار بگیرد)، فرم و ظاهر (وجود یک پیوستگی فرمی با سایر اجزا مبلمان شهری و همینطور پیوند ظاهری با محیطش)، دوام (با توجه به استفاده مورد انتظار) و هزینه مورد توجه‌ا‌ند. مبلمان شهری که درست طراحی شده باشد، می تواند هویت یک مکان را ارتقا دهد. کیفیت، ساختار و توزیع مبلمان شهری تعیین کننده استانداردها و انتظارات برای توسعه آینده آن منطقه است. ترکیب و هماهنگی فرم، ابعاد، مواد، ادغام عملکرد و زیبایی‌شناسی با استفاده از فن‌آوری‌های جدید، خلق مفاهیم هنری و دوستانه موضوعاتی است که اخیرا توجه‌ها را در طراحی منظر شهری به خود جلب کرده است. مبلمان شهری قرار است گروه‌های مختلف جامعه را به یکدیگر نزدیک‌تر کند و فضایی را برای زندگی و تجربیات مشترک به‌وجود بیاورد. هرج و مرج، عدم نظم و هماهنگی و فقدان روح یکپارچه اجتماعی در شهرها نتیجه برنامه‌ریزی ضعیف و طراحی نادرست مبلمان شهری است.
