مدیریت پسماند؛ چالش ها و راهکارها

به گزارش برزن نیوز اولین جلسه از سلسله نشست های انتقال تجربه در مدیریت شهری به همت کمیته برنامه ریزی حزب مردم سالاری و در محل دفتر مرکزی این حزب برگزار گردید این جلسه که با حضور کارشناسان و مدیران مدیریت شهری انجام شد به موضوع مدیریت پسماند؛ چالش ها و راهکارها پرداخت.
دکتر عباسعلی کارگر، دارای تخصص مدیریت محیط زیست و ۲۰ سال تجربه خدمات شهری و مدیریت پسماند در شهرداری تهران به ارائه سخنرانی پرداخت.

در ادامه مطالب ارائه شده  این متخصص حوزه محیط زیست  و مدیریت پسماند می آبد: درکشور ما ایران با محاسبه ۸۰۰ گرم پسماند سرانه، هر روزه بالغ بر ۵۰٫۰۰۰ تُن مواد زاید جامد تولید می‌شود که در مقایسه با سایر کشورهای جهان با ۲۹۲ کیلوگرم پسماند هر نفر در سال در حد متعادلی قرار گرفته است، لکن ازدیاد جمعیت و توسعه صنعت موجبات ازدیاد مواد زاید جامد و بالطبع تغییرات فیزیکی ـ شیمیایی آن‌ها را بوجود می‌آورد به طوریکه برنامه های جمع آوری و دفع پسماند موجود جوابگوی نیازهای این بخش از کار نخواهد بود.

وجود ۷۰ درصد مواد آلی قابل کمپوست و بیش از ۴۰ درصد رطوبت در پسماند های خانگی از یک سو و تفاوت فاحش آب و هوا و شرایط زیست در مناطق مختلف کشور با سبک و فرهنگ منحصر به خود از سوی دیگر خود دلیلی بر عدم استفاده بی رویه از تکنولوژی‌های وابسته به خارج است، تجربه سال‌ها رکود در عمل آوردن کمپوست و پرداخت هزینه های گزاف جمع آوری و دفع پسماند که تنها برای شهرهای مختلف کشور روزانه حدود  ۱۰%  بودجه شهرداری‌ها را تشکیل می‌دهد نشانگر اهمیت این مسئله در برنامه های محیط زیست کشور است.

تاریخچه سازمان بازیافت و تبدیل مواد :

از زمان تشکیل اداره بلدیه در شهر تهران در سال ۱۲۸۶، جمع اوری زباله و نظارت شهر یکی از وظایف اصلی آن اداره بود. در ان سال ها زباله ها توسط کارگران جمع آوری و در محل هایی در سطح شهر تلنبار و سپس به وسیله اسب و قاطر به حومه شهر منتقل و تخلیه می شد. در سالهای بعد وسیله انتقال زباله به گاری هایی تبدیل شد که توسط اسب یا قاطر کشیده می شدند. در پی شکایات مردم از بوی نامطبوع و مناظر نازیبایی که در محل های انباشت زباله وجود داشت، شهرداری محل های تلنبار زباله را محصور کرد و به اصطلاح چهاردیواری درآورد. با ورود خودرو و کامیون، در سالهای بعد کامیون هایی برای حمل زباله به کار گرفته شدند. گرچه تخلیه و دفن زباله کم و بیش در اطراف تهران ادامه داشت، اما از سال ۱۳۳۵ تهران دارای دو مرکز دفن اصلی شد که یکی مرکز دفن آبعلی در شمال شرق، ابتدای جاده آبعلی و دیگری مرکز دفن کهریزک در جنوب شهر تهران، ابتدای جاده قدیم قم قرار داشت. در سال ۱۳۴۹ شهرداری تهران، برای بهینه سازی مدیریت زباله، احداث کارخانه ای را برای بازیافت پسماندهای الی و تبدیل انها به کمپوست، در دستور کار خود قرار داد. این کارخانه با ظرفیت پذیرش روزانه ۵۰۰ تن زباله احداث و در سال ۱۳۵۱ راه اندازی شد. برای مدیریت اجرا و راهبری این کارخانه تشکیلاتی ایجاد شد که بعداً به اداره کود گیاهی تبدیل و مدیریت بازیافت و دفن زباله در تهران را عهده دار شد. مرکز دفن آبعلی در سال ۱۳۶۸، به علت برخی عوارض زیست محیطی تعطیل شد و از آن تاریخ مرکز دفن زباله های شهری تهران منحصر به مرکز دفن کهریزک شد که به مرکز دفن آرادکوه تغییر نام یافت و مرکز دفن آبعلی منحصر به دفع پسماندهای ساختمانی و عمرانی شد. از سال ۱۳۶۸ چهاردیواری هایی که در سطح شهر برای انباشت زباله در نظر گرفته بودند به تدریج به ۱۴ ایستگاه انتقال تبدیل شد.

در روش جدید زباله ها به وسیله خودروهای باربر سبک جمع آوری و به ایستگاه های انتقال حمل و در ایستگاه های مذکور در کامیون های بزرگ (سمی تریلر) تخلیه و سپس سمی تریلرها زباله ها را به مرکز پردازش و دفن منتقل می کنند، به این ترتیب تحولی در سیستم جمع آوری و حمل زباله ایجاد شد.

با گسترش فعالیتها و وظایف، اداره کود گیاهی نسبت به تدوین یک اساسنامه برای تشکیل یک سازمان مستقل اقدام و برای تصویب به وزارت کشور پیشنهاد نمود. اساسنامه سازمان تحت نام ”سازمان بازیافت و تبدیل مواد ” در مورخ ۱۳۷۰/۸/۲ به تصویب وزارت کشور رسید و برای اجرا به شهرداری تهران ابلاغ شد. در سال ۱۳۷۲ احداث یک کارخانه بازیافت مواد الی و تولید کمپوست در دستور کار قرار گرفت که عملیات احداث آن در سال ۱۳۷۷ به پایان رسید و راه اندازی شد. سازمان بازیافت و تبدیل مواد برای رسیدن به اهداف خود در سال ۱۳۷۳ اقدام به تهیه  طرح جامع ۶ مدیریت مواد زاید جامد برای تهران بزرگ نمود که این طرح در فروردین ماه ۱۳۷۶ تهیه و تحویل داده شد. در سالهای بعد کارخانجات و واحدهای بازیافت و پردازش دیگری شامل کارخانجات بازیافت و پردازش پسماندهای ساختمانی و عمرانی احداث گردید.

با تصویب قانون مدیریت پسماندها در اردیبهشت ماه ۱۳۸۳ در مجلس شورای اسلامی مدیریت پسماندها وارد مرحله جدیدی شد. آئین نامه اجرایی قانون مذکور در مرداد ماه ۱۳۸۴ به تصویب هیئت وزیران رسید و به همین ترتیب دستورالعل‌ها و شیوه نامه های مربوطه نیز برای بهینه سازی وضعیت مدیریت پسماندها ابلاغ شد که از آن جمله می توان به دستورالعمل تهیه طرح جامع مدیریت پسماند، شیوه نامه نحوه اقدام مامورین مدیریت پسماند به عنوان ضابطین قضایی، دستورالعمل نحوه تعیین بهای خدمات مدیریت پسماند و اساسنامه و ساختار تشکیلات سازمان مدیریت پسماند اشاره نمود.

زباله تهران

یکی از معضلات مهم شهرنشینی روند رو به رشد تولید زباله می باشد. در حال حاضر در شهر تهران روزانه حدود ۸٫۰۰۰ تن پسماند تولید می شود که در این میزان زباله با توجه به آنالیز انجام شده حدود ۷۰%- ۷۵% مواد آلی قابل کمپوست (پسماند تر) و۲۰%- ۲۵% مواد خشک قابل بازیافت و۵%- ۱۰% سایر مواد زاید وجود دارد. در صورت جداسازی این مواد در مبدا کمک شایانی در بازیافت و دفع بهداشتی آن نموده و از آلودگی محیط زیست و از بین رفتن سرمایه های ملی جلوگیری می شود. همچنین آمارها نشان می دهد که در سال ۱۳۸۵  میانگین درصد تفکیک پسماندهای خشک از زباله خانگی در سطح مناطق حدود ۵٫۵ درصد بوده که با عنایت به ترکیب این زباله ها، حدود ۸۰ درصد آن ها قابلیت فروش و بازیافت را داشته و حدود ۲۰% از این زباله های خشک را مواد دفنی، غیر قابل فروش و بازیافت شامل میشود (مواد غیر قابل فروش و بازیافت شامل مواد بسته بندی مانند تتراپک، جلد پفک، بستنی، بیسکویت و یا سلفون ها و غیره)..

نحوه جمع آوری پسماند شهری
جمع آوری پسماندهای تر و خشک در مناطق مختلف شهر تهران به اجراء درآمده که این طرح ها به لحاظ روش اجرا به چهار گروه تقسیم می شوند:

• استفاده از خودروهای خدمات شهری جهت جمع آوری زباله تر و خشک در روز
• استفاده از خودروهای ۲ منظوره جهت جمع آوری همزمان پسماندهای تر و خشک
• استفاده از خودروهای خدمات شهری جهت جمع آوری زباله ها در شب
• ساماندهی عوامل بازیافت سنتی با استفاده از پیمانکاران بازیافت که به ۳ طریق توسط شهرداری تهران صورت می پذیرد:
  • غرف بازیافت مستقر در محلهای مسکونی پر تراکم
  • تحویل هفتگی پسماندهای خشک به پیمانکاران شهرداری تهران در درب منازل
  • با استفاده از اپلیکیشن ها.

مراحل مختلف عملکرد اداره مدیریت پسماند

• آموزش حضوری و چهره به چهره به همراه توزیع بروشور ، مخزن کارتن پلاست و محصولات آموزشی به کلیه شهروندان(منازل مسکونی ، واحدهای تجاری ، مراکز بهداشتی ، درمانی ، اداری ، آموزشی و فرهنگی و…)
• جمع آوری پسماند خشک ( ازمخازن آبی رنگ ، کانکسهای بازیافت و درب منازل توسط خودروهای ملودی دار)
• تفکیک پسماند خشک در مرکز پردازش منطقه ۹
• انتقال پسماند های خشک جمع آوری شده به کارخانه های بازیافت

وضعیت پردازش در مجتمع آراد کوه

در حال حاضر در مجتمع دفع و پردازش آرادکوه، پسماندهای شهری جداسازی  و کمپوست (کودآلی) تولید می شود. با توجه به میزان بسیار زیاد زایدات تولیدی در شهر تهران که روزانه بالغ بر ۸٫۰۰۰ تن می باشد(مجموع آرادکوه و آبعلی) و هم چنین با توجه به اینکه حدود ۷۰تا ۷۵درصد از زایدات تولیدی شهر تهران را مواد آلی و پسماندهای مواد غذایی تشکیل می دهد، استفاده از فرآیند تولید کمپوست به جهت دفع صحیح و بهداشتی زایدات تولیدی و انجام پردازش علمی بر روی زایدات تولیدی منطقی به نظر می رسد. در این مجتمع پسماندهای آلی از پسماندهای خشک جداسازی شده و در پروسه تخمیر هوازی به کمپوست تبدیل می شود و مواد خشک به روش های بهینه جدا سازی شده و به چرخه تولید باز خواهند گشت که این موجب بهبود محیط زیست شهری و بهبود وضعیت اجتماعی و بهداشتی مردم خواهد شد. کاهش شیرابه و عدم تولید گازهای گلخانه ای ( متان)، کاهش میزان مواد دفنی و افزایش طول عمر مراکز دفن، جلوگیری از دفن مواد با ارزش از دیگر مزایای زیست محیطی احداث واحدهای پردازش می باشد. در حال حاضر مقدار ۶۵۰۰ تن زباله وارد مجتمع آرادکوه می شود که از این مقدار ۴/۵درصد پسماند خشک ارزشمند بوده و ۳٫۰۰۰ تن مواد ریجکت(روسرندی که باید سوزانده شود) و ۳٫۰۰۰ تن مواد ریجکت تر(کمپوست) می باشد.

تهیه کمپوست از پسماندها علاوه بر کاهش میزان پسماندهای دفن شده و کاهش تولید شیرابه و گاز متان و  بوی نامطبوع، باعث بهبود هوای منطقه و حفظ سلامتی افراد ساکن در  اطراف مجتمع و حفظ بهداشت محیط نیز شده و اثرات اقتصادی ذیل را نیز دارد:

• کاهش هزینه ها در مرکز دفن به دلیل جلوگیری از دفن زباله
• تولید کمپوست، فروش آن و کسب در آمد
• جلوگیری از هدر رفتن سالیانه چندین هکتار زمین ناشی از دفن پسماندها
• ایجاد اشتغال و درآمدزائی
• بازیافت پسماند های خشک با ارزش، فروش آن ها و کسب در آمد

از آنجاییکه یکی از اهداف استراتژیک مدیریت پسماند، کاهش تدریجی دفن و افزایش ظرفیت بازیافت و پردازش می باشد، لذا در این مجتمع واحدهای جدید پردازش پسماندها و تولید کمپوست احداث شده است.

احداث خطوط استحصال کود و گرانوله نمودن کمپوست نظر به سیاست های کلان شهرداری تهران مبنی بر پردازش هر چه بیشتر زباله و هم چنین کاهش اثرات سوء زیست محیطی حاصل از دفن زباله به روش سنتی که باعث تولید شیرابه، گاز متان و از بین رفتن اراضی می شود.

احداث خطوط استحصال کود و گرانوله نمودن کمپوست در تکمیل چرخه بازیافت و پردازش زباله و امکان رشد و ایجاد توسعه پایدار در صنعت کشاورزی کشوری و همچنین ایجاد اشتغال برای افراد جامعه نقش به سزایی را ایفا می نماید.

از سوی دیگر با توجه به سیاست های کلان وزارت کشاورزی مبنی بر جایگزینی کودهای بیولوژیک و کود کمپوست به جای کودهای شیمیایی، با هدف افزایش مواد آلی در اراضی کشاورزی و حاصلخیز نمودن اراضی، تولید کود کمپوست با کیفیت و براساس استانداردهای روز جهانی از دیگر برنامه های سازمان مدیریت پسماند می باشد که تولید کمپوست به شکل گرانوله و بسته بندی در کیسه های مختلف باعث کاهش هزینه های حمل و نقل و هم چنین استفاده راحت تر کشاورزان در سیستم های کود دهی به اراضی خواهد گردید.

وضعیت استحصال انرژی

امروزه حفظ منابع طبیعی به یکی از مهمترین دغدغه های بشر تبدیل گردیده است . در این راستا مصرف رو به رشد انرژی یکی از چالش های مهم روبروی بشر است؛ چراکه از یک سو مصرف بی رویه انواع منابع انرژی رایج حاصل از سوختهای فسیلی این ذخیره خدادادی را در معرض نابودی قرار داده و از سوی دیگر آلودگی ناشی از مصرف این منابع تهدیدی برای محیط زیست می باشد. لذا بشر با نگاهی جدید به محیط اطراف خود در پی منابع جدید انرژی است تا با بر طرف نمودن نیاز خود در حفظ محیط زیست نیز کوشا باشد. یکی از منابع جدید انرژی، تولید انرژی از پسماند می باشد، این روش تولید انرژی از دو جنبه حائز اهمیت است؛ اول، با استحصال انرژی از پسماند بخشی از انرژی مورد نیاز بشر تامین می شود و دوم مشکلات بهداشتی و زیست محیطی ناشی از مدیریت نادرست پسماند کاهش می یابد. همچنین به حفظ منابع طبیعی کمک می شود.

• در حال حاضر فن آوری ها و روشهای مختلفی برای پردازش، تصفیه و دفع پسماندهای شهری مطرح میباشد . در برخی از این فن آوری ها تولید انرژی اولویت اول را دارد و برخی دیگر امحاء پسماند در اولویت می باشد.
• بطور کلی در حال حاضر عمدتا از تکنولوژی های زیر در سطح جهان بهره گیری می شود.
  روش های ترموشیمیایی (با رویکرد تولید انرژی)
• روش های بیولوژیکی (با رویکرد امحاء پسماند)
• مرکز دفن(Landfill)
• زباله سوز (Incinerator)
• کمپوست(Compost)
• تولید گاز و پیرولیز(Gasification & Pyrolysis)
• بیوگاز(Biogas)
• پلاسما(Plasma)
• تولید سوخت از زباله(RDF)

سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران در راستای دفع مناسب پسماندهای جامد شهری و استحصال انرژی از آن ها نسبت به خرید و نصب یک واحد هاضم با ظرفیت ۳۰۰ تن در روز اقدام نموده است.سیستم هاضم جدید که در سال ۱۳۹۱ در محل مجتمع دفع و پردازش آبعلی نصب گردیده با پذیرش روزانه ۳۰۰ تن پسماندهای تر (آلی) با خلوص بالای ۹۵ درصد و تولید بیوگاز، کمپوست، کود مایع و انرژی الکترسیته سهم به سزایی را در مدیریت پسماند شهر تهران ایفا می نماید. بر اساس محاسبات به عمل آمده بیوگاز تولیدی حاصل از هضم بی هوازی پسماندهای تر(آلی) شهر تهران در این سیستم از توانایی تولید ۲ مگاوات ساعت انرژی الکتریسیته برخوردار می باشد. شایان ذکر است تکنولوژی به کار رفته در این سیستم هاضم از نوع خشک با ورودی پیوسته می باشد.

• هاضم های بزرگ بی هوازی (بیوگاز)

در این روش زباله پس از تفکیک، خرد شده و با شیرابه، لجن فاضلاب و … مخلوط شده و در مخازنی در دمای بالاتر از محیط بصورت بی هوازی(هیچ هوائی وارد سیستم نمی شود)، هضم شده و گاز تولیدی پس از پالایش به سیستم ژنراتور منتقل شده و به تولید برق می پردازد. هزینه این سیستم ها کمتر از زباله سوز باشد.

 

آمارها نشان می دهد که در برخی از مناطق شهر تهران با اجرای طرح تفکیک از مبدأ حدود ۱۰ درصد از زباله تولیدی توسط خانوارها به شکل زباله خشک جدا و به پیمانکاران بازیافت تحویل داده شده که با عنایت به ترکیب این زباله ها، حدود ۸۰ درصد آنها قابلیت فروش و بازیافت را داشته و حدود ۲۰ % از این زباله های خشک را مواد دفنی، غیر قابل فروش و بازیافت شامل میشود (مواد غیر قابل فروش و بازیافت شامل مواد بسته بندی مانند تتراپک، جلد پفک، بستنی، بیسکویت و یا سلفونها و غیره می باشد).

اما نکته قابل توجه این است که طی برآوردهای انجام شده همین مقدار زباله جمع آوری شده خشک میتواند بخش اعظمی از هزینه های مربوط به جمع آوری و انتقال اینگونه پسماندها به کهریزک و دفن آنها را تقلیل دهد (حدود ۴۶ میلیارد ریال در سال با احتساب ۱۰ درصد تفکیک پسماند خشک، از طرفی مواد غیر قابل بازیافت و دفنی با داشتن ارزش حرارتی بالا مواد مناسبی برای تولید انرژی هستند)

معضلات مدیریت پسماند شهر تهران

• عدم تبیین اهداف مناسب برای طرح های تفکیک پسماند
• اعمال نظرات مدیریتی در حین انجام کار
• انجام کار بر خلاف الگوهای اجرایی و یا عدم نگرش سیستمی
• عدم هماهنگی بین بخشی در شهرداری و تعدد مراجع تصمیم گیری
• عدم تبیین اهداف مشخص و پایدار (سریع الحصول و گذرا)
• عدم نگرش سیستمی به طرح و اعمال نظرات سلیقه ای و غیر کارشناسانه در تصمیم گیری ها
• فقدان پشتیبانی های لازم بمنظور تامین امکانات، تجهیزات و منابع مالی مناسب برای انجام کار
• عدم وجود ساختار مناسب در ادارات مدیریت پسماند مناطق
• نقص سیستم و امکانات برای نظارت بهینه
• نبود راه حل مناسب جایگزین در صورت عدم موفقیت برگزاری مزایده
• نامناسب بودن روند احراز صلاحیت پیمانکاران
• عدم تداوم آموزشهای لازم از طریق رسانه های عمومی به ویژه صداو سیما
• عدم وجود آنالیز فیزیکی و شیمیایی قابل استناد
• بالا بودن هزینه های جمع آوری پسماند خشک طبق نظام فنی و اجرایی
• عدم تمایل به اجرای صحیح نظام فنی اجرایی توسط پیمانکاران و اصرار بر روش سنتی
• عدم وجود پیمانکاران توانمند (از لحاظ علمی، مالی و اجرایی)
• فعالیت عوامل غیرمجاز جمع آوری در سطح شهر
• عدم حمایت و پشتیبانی حقوقی
• نبود بورس بازیافت