ایجاد شهرهای جدید؛ ضرورتی مبتنی بر عقلانیت زیست¬محیطی

توجه به سکونتگاه­ها و برنامه­ریزی توسعه سکونتگاههای انسانی با رویکردهای گوناگون اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، کالبدی-  فضایی و… از جمله ارکان اساسی دستیابی به توسعه پایدار می­باشد. بنابراین تعریف سکونتگاههای جدید یا رشد و گسترش شهرها و روستاهای موجود بر اساس حساسیت­های محیطی و زیستی، ابزاری مهم در شتاب بخشیدن به توسعه منطقه­ای به شمار می­رود. امروزه مهاجرتهای روز افزون روستاییان به شهرها باعث گسترش و بزرگتر شدن شهرها، به وجود آمدن قطبهای رشد و توسعه، ناعدالتی اجتماعی، اقتصادی و در نهایت برهمخوردگی محیط انسانی و طبیعی گردیده است. از جمله راهبردهای جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها، توسعه و گسترش سکونتگاههای مناسب، جایگزینی سکونتگاههای نامناسب و پیش­بینی و مکانیابی سکونتگاههای جدید به نحوی است که پایداری اکولوزیکی را فراهم آورد.

پایداری اکولوژیکی به معنای حفظ و ارتقاء کیفیت اکولوژی منطقه توامان با تغییر چهره یک محیط طبیعی در راستای توسعه انسانی است. بـه همین دلیل هر نوع تغییر در یکی از اجزاء جاندار یا بی­جان سیستم اکولوژیک تغییراتی در کل اکوسیستم بـه وجـود مـی آورد. بـه عبارت دیگر جامعه شهری یک توده، منافع رقابت آمیز و متضاد است و برخورد گسسته با این منافع فقط به بین­ظمی و هرج و مرج می انجامد. این بدان معناست که شهرها منبع اصلی فعالیت اجتماعات انسانی­اند. در این میان اهداف توسعه سکونتگاه ها می­بایست ایجاد رابطه زیست طبیعی و مصنوع آنها باشد

در خصوص موفق یا ناموفق بودن نحوه توسعه شهرها در ارتباط با اکوسیستم­های پیرامون خود، عواملی متعددی دخیل هستند. به عبارتی توسعه و بخصوص ایجاد یک سکونتگاه شهر یا روستایی جدید یکی از پیچیده­ترین انواع تصمیم­گیری­های فضایی است که خود در حوزه مدل­های تصمیم­گیری با عنوان تحلیل سازگاری زمین با نوع استفاده از آن و یا مکان­یابی اراضی بهینه برای هر فعالیت قرار می­گیرد. انجام مطالعا  درست و مناسب به­خصوص شناسایی شاخص­های تاثیر­گذار در این فرآیند، نقش موثری در ایجاد توسعه­ی پایدار محیطی خواهد داشت و تعیین کننده این است که آیا ایجاد شهرها و شهرک­های جدید بر اساس ضرورت شکل می­گیرند یا منعفت گروه های سیاسی و اقتصادی.

به طور کلی ایجاد و رشد سکونتگاه­های در بیش­تر دوره‌های تاریخی، به­ویژه از زمانی که شهرنشینی شروع شد به مثابه برنامه‌ای برای تحقق­بخشی سیاست حکومت­ها بوده است. قرون وسطی گروه­های مذهبی و پادشاهان، شهرهای جدید بسیاری را ساخته‌اند. در عصر رنسانس نیز معماران و برنامه‌ریزان چنین شهرهایی را ایجاد کرده‌اند. در ایران پادشاهان در گذشته‌های دور شهرهای جدید متعددی را احداث کرده‌اند. تحولات اقتصادی- اجتماعی قرون هیجدهم و نوزدهم، کلان­شهرها، شهر­ناحیه­ها و مجتمع­های عظیم را به وجود آورد.  در اوایل قرن بیستم، نظریه باغ­شهرها، نقطه عطفی در شهرسازی معاصر و در اصل تقدم شهرسازی بر شهرنشینی محسوب گردید­. بعد از این تئوری، بر بستر تحولات فکری و اجتماعی قرن بیستم، نظریه شهرک­های اقماری­، حومه­های شهری، واحدهای همسایگی و بالاخره شهرهای جدید­ پا به عرصه­ی وجود گذاشت.

شاخصه­های متعددی برای تعیین نحوه رشد و گسترش سکونتگاههای شهری و روستایی در بستر طبیعی بخصوص در حوزه­های حساس و آسیب پذیر اکولوژیک نیاز است. این شاخص­ها شامل: شاخص­های فیزیکی، اقتصادی- اجتماعی، محیط­زیست، سیاسی، دسترسی به خدمات و زیرساخت­ها است.

جدول شاخص­های موثردر چگونگی رشد و توسعه سکونتگاه­های شهری و روستایی

شاخص­های اصلی	زیر شاخص­ها
شاخص فیزیکی	وسعت و موقعیت زمین­، پستی و بلندی، شیب، زهکشی، شرایط آب و هوایی و شرایط جغرافیایی.
شاخص اقتصادی	الگوی تقسیم و مالکیت زمین، قیمت زمین ،تقاضای زمین، توزیع مشاغل، سیستم مالیات زمین­، سطح درآمد، بازاریابی مسکن و  تعیین فاصله.
شاخص اجتماعی	خصوصیات جمعیتی، پراکنش جمعیت، تسهیلات آموزشی ،تراکم محافظت آثار تاریخی و تسهیلات اجتماعی.
دسترسی به بزرگراه­ها	شبکه بزرگراهی و گذرگاهی ، شبکه معابر، سیستم حمل و نقل­ و نزدیکی به مراکز شهری.
شاخص توازن زیرساخت­ها	قوانین منطقه­بندی، سیستم دولتی­، سیاست­های مالیاتی زمین­ و الگوی رهبری جامعه.
شاخص نزدیکی به امکانات رفاهی	ارتباطات­، منابع انرژی ­و تامین آب و فاضلاب.

توسعه و ایجاد یک سکونتگاه در منطقه­ای که در وضع موجود آن چالش و خطر طبیعی و زیستی وجود دارد، راهبردی ریسک­پذیر است. با توجه به وجود تجارت نسبتاً ناموفق در این زمینه که بیشتر آنها نیز حاصل سیاسی­ کاری و یا تصمیمات شتابزده و غیرکارشناسی است و بعضا تبعات بسیار زیاد و مشکل آفرین سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و تخریب های جدی و جبران ناپذیر زیست محیطی ایجاد نموده است، به طور جدی توصیه می­شود  از هرگونه شتابزدگی در تصمیمات مرتبط در این حوزه پرهیز شود، با فعالیت­های رانت­ خواری و زمین­خواری در این بخش برخورد گردد، اجرای طرح­های مصوب در این بخش بدون آینده پژوهی به مرحله اجرایی نگردد و در صورت نیاز به ایجاد شهر یا شهرک جدید، در وهله اول اولویت بر عدم ایجاد یا توسعه سکونتگاه­های شهری و روستایی در مناطق دارای چالش­های جدی زیست محیطی است و در صورت ایجاد سکونتگاه، لازم است  نقشه‌های آسیب‌پذیری ناحیه ترسیم شود تا بتوان با توجه به شدت و ضعف درجه آسیب، استحکام مناسبی برای ساخت و سازها در نظر گرفت و حریم عوارض پرخطر مانند گسل یا پهنه سیلاب و رودخانه­ها رعایت گردد و در اراضی بالادست منطقه سکونتی بخصوص در ارتفاعات طرح­های آبخیزداری به منظور کنترل سیلاب­ها و تثبیت خاک صورت گیرد. به عبارتی، لذا شرط ضروری و اساسی به منظور به حداقل رساندن تأثیرات  مخرب احتمالی ایجاد سکونتگاه از لحاظ زیست محیطی، ایجاد شهر جدید یا توسعه و گسترش سکونتگاه­های شهری و روستایی در مکان یا جهتی است که:

• امکان توسعه گوناگون مناظر طبیعی و فضای سبز را برای غنی‌سازی شکل زندگی داشته باشد.
• محدودیت شدید توپوگرافی و شیب نداشته باشد.
• حدامکان در منطقه در پهنه پرخطر زلزله، مصب سیلاب، بهمن و لغزش نباشد.
• امکان تامین منابع آبی برای مصرف کنندگان داشته باشد.
• شرایط اقلیمی در نظر گرفته شود و به مسایلی چون برگشت هوای آلوده به سطح زمین (اینورژن) توجه داشته شود.
• محل ایجاد سکونتگاه یا جهت رشد و گسترش آن، همراستا و نزدیک به محل دفن زباله یا کانون­های آلاینده نباشد.
• حریم اکوسیستم­های حساس و شکننده مانند پناه­گاههای حیات­وحش یا مناطق حفاظت­شده رعایت گردد و کنترل و پایش مداوم در خصوص بهره­گیری از این اکوسیستم­های طبیعی توسط ساکنین پهنه سکونتی مجاور آن و دیگر مراجعین صورت گیرد.
• قبل از ایجاد سکونتگاه، زیرساخت­های لازم به منظور تصفیه فاضلاب و بازیافت و امحاء بهداشتی زباله، ایجاد گردد تا از آلوده­سازی محیط زیست جلوگیری به عمل آید.
• کمربند سبز مابین پیرامون صنایع و واحدهای کارگاهی، شهرک­های صنعتی و بنادر پرتردد ایجاد گردد.