بررسی سه الگوی فرضی درباره همه گیری کرونا در ایران

این نوشته بر اساس یافته های موجود در رسانه های داخل و خارج از کشور است که در شرایط سردرگمی حال حاضر برای آگاهی از میزان همه گیری بیماری کرونا در ایران تهیه شده است. این فقط یک تلاش همراه با احتمالاتی از خطا اما برای دانستن موضوعی است که می تواند در سرنوشت سلامتی ما ایرانیان اثر فوری و حیاتی داشته باشد.
در الگوی اول که بر اساس تجربه و آمارهای کشور چین می باشد، هر یک نفر آلوده به ویروس کوید ۱۹ یا همان کرونای جدید، هر روز می تواند ۱۱ نفر را به این ویروس آلوده کند.(۱) همچنین با توجه به اظهاراتی که پزشکان چینی داشته اند، از زمان واگیری فرد به این ویروس،بطور متوسط ۱۰ روز طول می کشد تا علایم بیماری بطور حاد ظاهر شده و فرد بطور جدی احساس بیماری کرده و به پزشک مراجعه نماید.(۲) اگر این تجربه را مبنای یک محاسبه قرار دهیم یک فرد آلوده دستکم می تواند ۱۰۰ نفر را در مدت ۱۰ روز آلوده نماید.یعنی بطور متوسط هر ۲٫۵ ساعت یک نفر به جمع بیماران با علایم نهفته اضافه می شود.
در این الگو و در پایان ۱۰ روز اول( دوره اول) ۱۰۰ نفر آلوده در یک یا چند منطقه وجود دارند. تجربه نشان می دهد که افراد مبتلا ، هم به دلیل آماده نبودن جامعه و هم به دلیل روال معمول پنهان کاری دولت ها، حتی با ظهور علایم بیماری، جدی گرفته نمی شوند. برای مثال از نهم دی ماه که لی ون لیانگ(۳)، پزشک چینی در شبکه چند صد میلیونی ویبو، ظهور یک بیماری جدید در در شهر ۱۱ میلیونی ووهان را اعلام کرد، که البته با انکار مقامات چینی روبرو شد، تا ۲۱ دی ماه که مرگ اولین قربانی و ۳۰ دی ماه مرگ سومین قربانی اعلام شد، ۲۱ روز زمان برای روند آلودگی کافی بود تا در پایان ماه حدود ۱۰۰ نفر را روانه بیمارستان ها کند.(۴)
بنابراین روند آلودگی در ۱۰ روز دوم با جمعیت حدود ۱۰۰ نفر ادامه پیدا می کند و طبق الگوی فرضی در پایان دوره دوم یعنی روز بیستم، باید انتظار شیوع بیماری در بین ۱۰۰۰ نفر را داشت، چیزی که بنظر می رسد در روز ۳۰ دی ماه در چین اتفاق افتاد. اشتباه مهمی که دولت چین در این دوره مرتکب شد نخست پنهانکاری معمول و سپس اذعان به این مسئله بود که بیماری جدید از حیوان به انسان منتقل شده و از انسان به انسان واگیر نیست،(۵) موضوعی که در اعتراف پزشکان و مسئولان چینی به تجربیات و اشتباهات خود در مبارزه با بیمار کرونا اعلام شد.
بر اساس مدل فرضی، با آغاز دوره سوم ( ۱۰ روز سوم) با یک موج شیوع روبرو هستیم. حدود ۱۰۰۰ بیمار که احتمالا فقط ۱۰ تا ۲۰ درصد آنها با علایم شدید به مراکز درمانی مراجعه کرده و حدود ۸۰ درصد آنها همچنان یا بی اطلاع از بیماری خود و یا با تصور یک سرماخوردگی ساده ، همچنان ناقل بوده و به شیوع و گسترش بیماری کمک می کنند. اگر همچنان با همان نرخ یک فرد آلوده برای ۱۰ فرد سالم، وضعیت به پیش برود، در اواسط و پایان دوره سوم، موج مبتلایان به طور متوسط از عدد ۵۰۰۰ بیمار عبور کرده به عدد ۱۰٫۰۰۰ بیمار نزدیک می شود. این همان دوره است که مقامات چین با اعلام شرایط اضطراری و تعطیلی مدارس و دانشگاه ها نه تنها در شهر ووهان و استان هوبی بلکه در سراسر کشور، خود را در وسط یک همه گیری یافتند.(۶)
اگر همین الگوی فرضی را برای ایران در نظر بگیریم و فرض کنیم مقامات رسمی همانطور که خود اذعان داشته اند، آمار بیماران فقط بر اساس تعداد مراجعات آنها به مراکز درمانی و انجام آزمایشات تشخیص، اعلام کرده اند، باید انتظار داشت که روند شیوع پیش از اعلام رسمی و بیش انتظار موجود باشد.
اگر تاریخ یکم اسفند به عنوان آغاز دوره دوم در نظر بگیرم، یعنی شیوع بیماری را از ۲۰ بهمن محسوب کنیم، انتظار ما برای جمعیت بیمار در پایان دوره سوم یعنی ۲۰ اسفند حدود ۱۰ هزار نفر خواهد بود. اما اگر میزان قربانیان این بیماری که تجربه چین حدود ۳ درصد، متوسط جهان ۲ درصد و ایران حدود ۹ درصد نشان می دهد را مبنای محاسبه قرار دهیم(۳۴ نفر جان باخته و ۳۸۸ بیمار تا ۱۱ اسفند ) ، ما در پایان دوره دوم از جمعیت ۵۰۰۰ نفری بیماران عبور کرده ایم که معنی آن، آغاز دوره شیوع از ۱۰ بهمن خواهد بود و نه از ۲۰ بهمن. بنابراین از ۱۰ اسفند تا ۲۰ اسفند ما در دوره چهارم هستیم یعنی عبور جمعیت بیمار از مرز ۱۰٫۰۰۰ نفر و پیشروی تا مرز ۱۰۰٫۰۰۰ نفر بیمار.(۷)
الگوی فرضی بالا بر این اساس است که یک نفر بیمار تا ظهور علایم تشدید بیماری، به مدت ۱۰ روز به زندگی عادی خود ادامه داده و این فرصت را دارد که روزانه ۱۰ نفر را مبتلا سازد. اما این مدل، یک الگوی مجرد را نشان می دهد که از نظر کمی، آهنگ منظمی دارد. به عبارتی در فرض بالا ما در هر دوره به عوارض همه گیری توسط بیماران ابتدای هر دوره بسنده کردیم که به طور ساعتی بر تعداد آنان افزوده می گردد. اما در عالم واقع، هر بیماری که در روز اول ۱۰ نفر را واگیر می سازد در پایان روز دوم تعداد بیماران ممکن است نه ۲۰ نفر بلکه ۱۱۰ نفر باشد یعنی در پایان دوره نخست یا ۱۰ روز اول، ما با جمعیت چند صد هزار نفری روبرو خواهیم بود. این شبیه همان مدلی است که آیرا لونجینی، مشاور سازمان جهانی بهداشت آن را عرضه کرده است.
بر اساس الگوی لونجینی، هر بیمار مبتلا به ویروس کویید ۱۹، تا زمانی که در قرنطینه قرار نگیرد، هر روز می تواند ۲٫۵ فرد سالم را آلوده کند و افراد آلوده شده نیز به همین ترتیب و با همین سرعت، افراد دیگر را آلوده می کنند. (۸) او که که زیست شناس و متخصص بیماری های واگیر است، پیشرفت این بیماری را حتی اگر راهی برای کاهش سرعت انتشار ویروس آن پیدا شود تا گستره ۳۰ درصد جمعیت جهان پیش بینی کرده است.(۹)
بر اساس الگوی لونچینی که البته بسیار نگران کننده نیز بنظر می رسد، پیشرفت بیماری در صورتی که پایه شیوع آن یک نفر باشد، این توانایی را دارد که در روز دهم جمعتی حدود ۱۰ هزار نفر را آلوده کند. در این الگو، سرعت همه گیری کرونا در روز پانزدهم نزدیک یک میلیون نفر و در پایان روز بیستم از مرز ۱۰ میلیون نفرخواهد گذشت.(۱۰)
اگر این الگو را حتی با در نظر گرفتن عوامل کنترل کننده و کاهش دهنده در سرعت گسترش بیماری در ایران محاسبه کنیم و زمان صفر برای شیوع را نه ۱۰ بهمن بلکه ۳۰ بهمن، یعنی زمان اولین اعلام رسمی وجود بیماری کرونا در ایران در نظر بگیریم، در ۱۰ اسفند جمعیت بیماران به مرز ۱۰ هزار نفر نزدیک شده و در ۲۰ اسفند از مرز ۵ میلیون نفر را گذشته است. اما اگر شروع بیماری در ایران از ۱۰ بهمن در نظر گرفته شود، همه گیری در پایان اسفند به جمعیتی با بزرگی ۵۰ میلیون نفر افزون خواهد شد!
پرسش این است که آیا چنین مدلی بطور واقعی، قابل تحقق و اتفاق افتادنی خواهد بود؟ اگر شروع بیماری نه در پایه ۱ نفر بلکه در پایه ۱۰ نفر باشد، چه اتفاقی قابل تصور است؟ تجربه چین (هر چند نه شفاف و بدون تحریف ولی قابل اتکا ) نشان داد که عوامل زیادی وجود دارند که جمعیت بیمار را در این نوع از بیماری افزایش داده و یا کنترل می کنند. به عبارتی نه ماهیت بیماری کوید ۱۹ چنان است که که همه بیماران را در مسیر تشدید بیماری قرار دهد و نه شرایط شیوع بیماری و عوامل تاثیر گذار در آن، چنان است که جمعیت بیماران را بطور تصاعدی یعنی آنطور که گفته شد در عرض ۲ دوره ۱۰ روزه به جمعیت چند ده میلیون نفری برساند. با فرض تجربه چین، یعنی جمعیت ۷۰ هزارنفری بیماران در ۶۰ روز ودر نظر گرفتن تمرکز عملیات مبارزه با بیمار در منطقه ای مشخص، بنظر می رسد که عبور جمعیت بیمار از مرز ۱۰٫۰۰۰ نفر از تاریخ ۱۰ اسفند، حداقل برآوردی است که می توان از همه گیری کرنا در ایران می توان انتظار داشت.(۱۱)
در اینجا جغرافیای همه گیری در ایران خود نکته ای قابل تامل است .از یک سوی مشکل اساسی در ایران پراکندگی بیماری در همان دوره اول و دوم است که عامل پنهان کاری زمینه اصلی آن بوده است. اگر زمان شیوع بیماری را ۱۰ بهمن در نظر بگیریم، باید تعلل در اطلاع رسانی و آماده سازی مردم را عامل مهمی در گسترش این بیماری در ایران تلقی کرد یعنی وضعی که امروز و در کمینه برآورد، ما با جمعیتی بین ۱۰ تا ۱۰۰ هزار بیمار روبرو هستیم. وضعیتی که می تواند ما را با آمار چند هزار نفری قربانیان در روزهای نزدیک به سال جدید مواجه سازد. اما از سوی دیگر و با در نظر گرفتن فقدان تراکم جمعیت در بسیاری از شهرهای ایران و فاصله نه چندان نزدیک شهرها، وضعیت پراکندگی مانع از تمرکز بیماری بر جمعیت زیاد و همه گیری با جمعیت زیاد بیماران شده است.
با این همه موضوعی که بطور معجزه آسایی درباره ایرانیان رخ داده است، نظم خود انگیخته ای است که آنان را مجاب کرد تا در وهله نخست با نفرستادن فرزندان شان به مراکز آموزشی، دولت را وادار سازند تا کلیه مدارس و دانشگاه های کشور را از هفته نخست اسفند تعطیل کند (۱۲) و در وهله دوم، قرنطینه خودساخته ای در خانه های شان برقرار کرده تا بدین سان جمعیت عظیمی از کشور، از هفته دوم اسفند، خانه نشین شوند.( ۱۳)
باید توجه کرد که ماهیت بیماری کرنا، برپایه عملکرد ویروسی است که در شدیدترین کارکرد خود، دستگاه ایمنی و تنفسی فرد بیمار را مورد هدف قرار می دهد. در یک تحقیق که توسط مرکز کنترل و جلوگیری از بیماری ها در چین منتشر گردید، فقط ۷ درصد از افراد بیمار شده توسط ویروس کرونا، در رده بحرانی قرار گرفتند. این مرکز همچنین در برآوردی اعلام کرده در حالی که ۱۴ درصد افراد‌ آلوده شده در گروه سنی بالای ۸۰ سال جانشان را از دست داده‌اند اما تنها نیم درصد افراد زیر ۴۰ سال از این ویروس مرده‌اند. (۱۴)
از طرف دیگر، منحنی روند بیماری در مجموعه رویدادهایی که از ۱۱ فوریه برابر با ۲۲ بهمن در چین روی داد به روشنی دیده شد. یعنی روند بیماری از اوج کاسته شد و رو به کاهش گذاشت. گزارش مرکز یاد شده در این زمینه حاکی از اهمیت اطلاع رسانی، اقدامات پیشگیرانه و مهارسازی توسط دولت چین و رعایت توصیه های بهداشتی از سوی شهروندان بود.(۱۵)
الگوی سوم مربوط به تحقیقی است که توسط جمعی از محققین و پزشکان در کانادا صورت گرفته است. نتایج این تحقیق که یک شبیه سازی آماری بوده، در قالب یک مقاله در سایت medRXiv منتشر شده است. به گفته نویسندگان مقاله، هدف آنان به دست دادن تصویری از آنچه بیماری کرنا در ایران اتفاق افتاده می باشد. آنها بر اساس مدلی از جابجایی شهروندان ایران با خطوط هوایی که از ابتدای بهمن صورت گرفته و این بیماری را به کشورهای دیگری منتقل کرده اند، به نتایجی در خصوص همه گیری بیماری کرونا دست یافتند. (۱۶)
بر پایه یافته های مندرج در این مقاله، با توجه به تعداد بیمارانی که از ایران وارد کشورهای دیگر شدند، بیماری کرونا حدود یک و ماه نیم قبل از اعلام رسمی در ایران شیوع یافته و طی این مدت تعداد زیادی را مبتلا ساخته است. تخمین تعداد افراد مبتلا در ایران از سوی نویسندگان مقاله حدود ۱۸۰۰۰ نفر بوده اما آنها دو تخمین دیگر را نیز در نظر گرفته اند، سطح کمینه با ۳۷۰۰ نفر و سطح بیشینه با ۵۳۰۰۰ نفر. (۱۷)
گزارش یادآوری می‌کند که هنگامی که مقامات ایرانی وجود ویروس را در کشور تأیید کردند و فقط از پنج مورد ابتلا سخن گفتند، در استان بریتیش کلمبیای کانادا، یک مورد ابتلا شناسایی شد. این فرد به تازگی از ایران بازگشته بود. اما نویسندگان گزارش با اتکاء به استدلال آماری می‌گویند که وقتی از میان تعداد اندک مسافران ایران-کانادا یک نفر آلوده به ویروس است، بسیار بعید به نظر می‌رسد که شمار کل موارد ابتلا در داخل ایران فقط پنج نفر بوده باشد. یک روز بعد از انتشار این گزارش دولت‌های کویت، عراق، عمان و افغانستان تأیید کردند که ویروس کرونا از ایران به کشورشان رسیده است. (۱۸)
همانطور که مشاهده می شود فرض تعداد ۱۸ هزار نفر آلوده ویروس کرونا در اواخر بهمن که در این الگو از آن یاد می شود با تعداد بیماران در الگوی اول با فرض شروع بیماری از ۱۰ بهمن ، تقریبا به نقطه مشترکی در نیمه دوم اسفند خواهد رسید و آن عبور جمعیت بیمار از مرز ۱۰٫۰۰۰ نفر و نزدیک شدن به مرز ۱۰۰٫۰۰۰ بیمار در پایان اسفند. اما در الگوی دوم ما در نیمه اول اسفند از مرز ۱٫۰۰۰٫۰۰۰ بیمار گذشته ایم و تا پایان سال با امکان یک جمعیت چند میلیونی از بیماران کرونا روبرو خواهیم شد.
هر سه الگوی یاد شده بر اساس تخمین و احتمالات بوده و هیچکدام قطعی نیستند. درک صحیح شرایط کنونی فقط برپایه اطلاعات دقیق و درستی هست که باید مراجع ذیربط بدون پرده پوشی و پنهانکاری اعلام کنند. آمار و اطلاعات غلط به تصمیم های غلط نیز منجر می شود. با این همه، نباید از درک درستی که خانواده های ایرانی در غیاب آمار صحیح، یافته اند، غفلت کرد. این سطح از فهم و شعور که موجب هشدار گسترده ای به همه ایرانیان شده و زمینه عمل مناسب و درست آنها را در برابر بیماری فراهم کرده است، در روزهای حساس آتی، عاملی بسیار مهم برای مهار بیماری خواهد بود.
منابع و توضیحات
۱- ایرنا ۱ اسفند
۲-همان
۳-لی ون لیانگ، چشم پزشک ۴۳ ساله چینی برای این تشخیص و اعلام شجاعانه آن در بزرگ ترین شبکه مجازی چین، ابتدا و به همراه هفت تن از همکاران خود، توسط دولت متهم به نشر اکاذیب و مورد پیگیری واقع شد و سپس قربانی همان بیماری که تشخیص داده بود، گردید. دویچه له گزارش کرد که برای چینی های معترض به این پنهانکاری دولتی، روز هفتم فوریه برابر با ۱۶ بهمن که روز مرگ لیانگ است به نمادی از عملکرد دیرهنگام و غیرشفاف مسولان چینی در مقابله با شیوع ویروس کرنا و عملکرد فداکارانه این پزشک تبدیل شده است. لی ون لیانگ در هنگام مرگ دارای یک فرزند خردسال و همسری باردار بود.
۴-دولت چین تا دو هفته پس از این نیز تلاش می کرد تا شیوع یک بیماری جدید را انکار کند. در تاریخ ۱۵ دی ماه کمیسیون بهداشتی ووهان اعلام کرد: «ما چندین فرضیه را درباره این عفوت رد کرده‌ایم، ازجمله اینکه این ویروس از ویروس‌های آنفلوانزا، آنفلوانزای ماکیان، آدنوویروس، ویروس نشانگان حاد شدید تنفسی (سارز) یا ویروس نشانگان تنفسی خاورمیانه (مرس) نیست.» بر اساس بیانیه این کمیسیون هیچ شاهدی از انتقال انسان به انسان این ویروس تابه‌حال یافت نشده است. خبرگزاری فرانسه که این گزارش را منتشر کرد، اضافه نمود، پلیس ووهان هفته قبل گفته بود که هفت نفر را به خاطر «انتشار یا فوروارد کردن اطلاعات نادرست تأیید نشده روی اینترنت» دراین خصوص مجازات کرده است.
۵- بی بی سی نیوز
۶- گزارش مرکز کنترل و جلوگیری از بیماری ها در چین ( سی سی دی سی) – بی بی سی نیوز ۲۹ بهمن
۷- دستکم چهار گزارش در این خصوص وجود دارد که قابل توجه است: در ۱۲ بهمن ، خبرگزاری ایرنا گزارشی منتشر کرد که از دو فرد چینی مشکوک به کرنا در یکی از بیمارستان های تبریز حکایت دارد. این دو تبعه چین که چهارشنبه ۹ بهمن از طریق مرز جمهوری آذربایجان وارد ایران شدند، با علایم تب و شبه آنفولانزا به این مرکز درمانی مراجعه کرده و تحت درمان قرار می گیرند. آنها که روز قبل و با پرواز مستقیم از چین به جمهوری آذربایجان وارد شده بودند، در بیمارستان شهر تبریز مشکوک به کرونا تشخیض داده اما علیرغم این تشخیص و بنا به دلایلی که سه روز بعد، بیانیه رییس مرکز مدیریت بیماری های واگیردار وزارت بهداشت اعلام می کند، یعنی تشخیص آنفولانزا از نوع B ، از بیمارستان مرخص می شوند. این بیانیه اضافه می کند که برخلاف شایعات منتشر شده، هیچ نوع علایمی از بیماری کرونا در این افراد تبعه چین تشخیص داده نمی شود.
گزارش دوم را خبرانلاین در ۱۱ بهمن منتشر کرد که حکایت از شایعاتی مبنی بر ورود ویروس کرنا به ایران و مشاهده این بیماری در یکی از استان های جنوبی کشور بود. در همین گزارش به نقل از کیانوش جهانپور مدیر روابط عمومی وزارت بهداشت می خوانیم : ویروس کرونا به مرزهای ایران نزدیک شده، مشاهده موارد ابتلا در امارات، اقلیم کردستان و موارد مشکوک در عربستان، پاکستان و … از احتمال قریب الوقوع ورود کروناویروس به ایران حکایت دارد. مراقبت‌ها و غربالگری ورود ادامه دارد؛ لکن هیچ کدام مانع قطعی و کاملی در مقابل ویروس نخواهد بود.
روزنامه ایران نیز در ۲۳ بهمن گزارشی درباره مرگ یک بیمار مشکوک به کرنا دارد که بازهم با تکذیب وزرات بهداشت روبرو می شود و سرانجام گزارش ۲۷ بهمن ایرنا از یک نامه جعلی منتسب به قاسم جانبابایی معاون وزیر بهداشت خبر می دهد که خطاب به حسن روحانی رئیس جمهوربوده و در آن با اشاره به ۳۵ نفر مبتلا به کرونا و ۴ بیمار جان باخته ، شیوع این بیماری را هشدار داده است.
۸- اسپوتنیک ۲۵ بهمن
۹- اقدامات قرنطینه می تواند باعث کاهش سرعت ویروس شود. با این حال ، این کارشناس خاطرنشان می کند که ویروس کرونا می تواند نه تنها در چین بلکه در خارج از کشور نیز گسترش یابد و مقامات چین نتوانند اقدامات لازم را انجام دهند. دیدگاه لونجینی از سوی گابریل لنگ ، استاد دانشگاه هنگ کنگ تأیید شد ، او نیز معتقد است که ویروس کرونا می تواند دو سوم بشریت را مورد تهدید قرار دهد. (اسپوتنیک – ۲۵ بهمن)
۱۰- محاسبات اعداد از سوی نگارنده و بر اساس سرعت شیوع بیماری توسط یک فرد بیمار در زمان صفر و با سرعت ۲٫۵ نفر در روز صورت گرفته است.
۱۱- برآورد جمعیت آلوده شده به ویروس کوید ۱۹ در چین ، بسیار بیشتر از تعداد اعلام شده در آمار رسمی است. اما به دلیل فقدان اسناد تایید شده برای این گونه برآوردها ، چاره ای به جز در نظر گفتن آمارهای رسمی همراه با حدس و گمان های پیوستی نمی باشد. بطور مثال یک برآورد از همه گیری از سوی نیل فرگوسن از امپریال کالج لندن نشان می دهد که ممکن است فقط در چین روزانه ۵۰،۰۰۰ نفر به این ویروس مبتلا شوند.( اسپوتنیک – ۲۵ بهمن )
۱۲- از اول اسفند، بسیاری از خانواده های ایرانی با فشار به مقامات شهری و استانی، باعث تعطیلی موقت مدارس در استان های مانند خوزستان، خراسان و مازندران شدند. علاوه بر اعترافات مقامات آموزش و پرورش استان ها و وزراتخانه به فشار خانواده ها برای تعطیلی مدارس، سخنان جالب نور علی عباسپور مدیرکل انجمن اولیا و مربیان آموزش و پرورش است که سه روز قبل از تصمیم دولت مبنی تعطیلی مدارس و دانشگاه تا بعد از تعطیلات نوروزی منتشر شد. او درباره نظر والدین دانش آموزان درباره تعطیلی مدارس به دلیل شیوع ویروس کرونا در کشور گفت: همه خانواده‌ها در این زمینه دغدغه دارند و ما این را در روز چهارشنبه در جلسه‌ای که نماینده انجمن حضور داشت، منتقل و اعلام کردیم؛ بخش قابل توجهی از خانواده‌ها می خواهند مدرسه را تعطیل کنیم و اگر این کار را نکنیم، فرزندانشان را به مدرسه نمی‌فرستند. ( ایلنا- ۹ اسفند)
۱۳ نسبت دادن این قرنطینه خود خواسته به توصیه های دولتی و یا درخواست افراد و گروه های غیرحاکمیتی در داخل و خارج از کشور، تلاش برای نادیده گرفتن واقعیت است. همه می دانیم تلاش دولت در هفته اول اسفند برای عادی جلوه دادن کشور بود و هیچ تلاش سازمان یافته ای نیز نه در خارج از کشور و نه در داخل کشور برای این قرنطینه خانگی وجود نداشت، درست همانطور که هیچ تلاش سازمان یافته ای نیز برای نفرستادن فرزندان به مدارس وجود نداشت. البته باید اذعان کرد که ابزار اطلاع رسانی مهمی مانند شبکه های اجتماعی در اینترنت این تصمیم تقریبا عمومی را تسریع دادند اما عامل اصلی، تشخیص و تصمیم خود خواسته خانواده های ایرانی بود.
۱۴- بی بی سی نیوز – ۲۹ بهمن
۱۵-همان
۱۶- نویسندگان هدف اصلی خود را در ابتدای مقاله نوشته اند: یک بیماری همه گیر بزرگ در ایران می تواند به انتشار جهانی COVID-19 دامن بزند. ما به دنبال تخمین اندازه شیوع COVID-19 در ایران بر اساس شمارش موارد صادر شده شناخته شده و پیوند سفرهای هوایی بین ایران و سایر کشورها هستیم و پیش بینی می کنیم که ممکن است عفونت منشاء آن در ایران شیوع بیشتری داشته باشد.
عنوان این مقاله که در تاریخ ۲۴ فوریه برابر با ۵ اسفند در سایت medRXiv منتشر شده چنین است:
Estimation of COVID-2019 burden and potential for international dissemination of infection from Iran
۱۷- همان
۱۸- سایت رادیو بین المللی فرانسه- ۲۶ فوریه