در روزگاران دور که بشر تازه یکجا نشین شده بود، شهری در سیستان پدید آمد که به گفتهی باستانشناسان به لحاظ بافت شهری، جمعیت، برنامه ریزی شهری و غیره نخستین شهر جهان بود. شهر سوخته و تمدن هوشمند و خلاق آن با بیش از پنج هزار سال قدمت، به عنوان بزرگترین استقرار شهرنشینی در نیمهی شرقی فلات ایران، نمونهای منحصر به فرد و حکایتگر واقعی علم، صنعت و فرهنگ گذشتههای دور این مرز و بوم است.
شهر سوخته واقع در ۵۶ کیلومتری زابل در شمال استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه جاده زابل – زاهدان در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سالهای ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته اند. محوطه باستانی شهر سوخته در هزاره دوم و سوم قبل از میلاد، توسط مهاجرانی که از چهار گوشه به آن مهاجرت کردهاند، بنا شده است.
سند یا کتیبه ای که نام واقعی و قدیمی این شهر را مشخص کند هنوز به دست نیامده و به دلیل آتش سوزی در دو دوره زمانی بین سال های ۳۲۰۰ تا ۲۷۵۰ قبل از میلاد ‘شهر سوخته’ نامیده می شود.
کلنل بیت» یکی از ماموران نظامی بریتانیا از نخستین کسانی است که در دوره قاجار و پس از بازدید از سیستان به این محوطه اشاره کرده و نخستین کسی است که در خاطراتش این محوطه را شهر سوخته نامیده و آثار باقیمانده از آتش سوزی را دیده است. پس از او «سر اورل- اشتین» با بازدید از این محوطه در اوایل سده حاضر، اطلاعات مفیدی در خصوص این محوطه بیان کرده است. بعد از او شهر سوخته توسط باستانشناسان ایتالیایی به سرپرستی«مارتیسو توزی» از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ مورد بررسی و کاوش قرار گرفت.
شهر سوخته دارای تشکیلات مرتب و منظمی بوده و از بعد سازماندهی اجتماعی نیز جزو شهرهای پیشرفتهی زمان خود بوده است. وجود نظام مرتب و منظم آبرسانی و تخلیهی فاضلاب، دانش پزشکی پیشرفته و صدها عامل دیگر بر اهمیت آن افزوده است.
این شهر از نادرترین شهرهای باستانی است که در آن، زنان عهده دار امور مالی خانوادهشان بودهاند.بر مبنای یافتههای باستان شناسان شهر سوخته ۱۵۱ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان میدهد که این شهر دارای پنج بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته، بخشهای مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که به صورت تپههای متوالی و چسبیده به هم واقع شده اند. هشتاد هکتار از گستره شهرسوخته را بخش مسکونی تشکیل داده است.
شهر سوخته مرکز بسیاری از فعالیتهای صنعتی و هنری بوده، در فصل ششم کاوش در شهر سوخته نمونههای جالب و بدیعی از زیورآلات به دست آمد. در جریان حفاریهای فصل های گذشته در شهر سوخته مشخص شد که با توجه به صنعتی بودن شهر سوخته و وجود کارگاههای صنعتی ساخت سفال و جواهرات در این منطقه، ساکنان شهر سوخته از درختان موجود در طبیعت محوطه برای سوخت استفاده میکرده اند. در شهر سوخته انواع سفالینهها و ظروف سنگی، معرق کاری، انواع پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چندین نوع صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته پارچه بافی در آنجاست. تاکنون ۱۲ نوع بافت پارچه یکرنگ و چند رنگ و قلاب ماهیگیری در شهر سوخته به دست آمده و مشخص شده مردم این شهر با استفاده از نیزارهای باتلاقهای اطراف هامون سبد و حصیر میبافتند و از این نیها برای درست کردن سقف هم استفاده میکردند. صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری نیز از دیگر مشاغل مردمان شهر سوخته بوده است. شهر سوخته بدون شک جز شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است.
ویژگی های معماری شهر سوخته زابل
۱- مشخصات عمومی شهر
۱-۱- سال احداث ۳۸۰۰ سال پیش.
۱-۲- مساحت شهر ۸۰ هکتار (تا ۱۱۰ هکتار).
۱-۳- یک دالان ۵۰ متری در شهر وجود دارد که احتمالاً بازار (چون حجره¬هایی دارند).
۱-۴- عرض معابر در بخش مسکونی ۱ تا ۱٫۵ متر.
۱-۵- مجموعه های مسکونی در کنار حفره های آب ساخته می شوند، که در شهر پخش بودند.
۱-۶-یک گودال، بخش مسکونی را جدا می کرد، از ساختمان ۳۳ (که ۴۰ متر طول دارد).
۲- مشخصات خانه ها و ابنیه
۲-۱- خانه های عادی در بخش شرقی (هر کدام ۹۰ تا ۱۰۰ مترمربع مساحت دارند).
۲-۲- بعضی از خانه ها دو هسته قدیم و جدید دارند.
۲-۳- خانه های معمولی برای تک خانوار بودند و خانه¬های ویژه برای چند خانوار.
۲-۴- جهت بنا از ۱۸ تا ۲۵ درجه غربی.
۲-۵- خانه ویژه ای در شهر وجود با ابعاد ۱۱۲×۱۱۲ متر با ۱۱۶ اتاق و کارگاه که احتمالاً محل کار جمعی بوده.
۲-۶- یک خانه ویژه دوم ۴۰×۴۰ متر، نیز در شهر وجود دارد.
۲-۷- ورودی های ابنیه در جنوب و خلاف جهت باد قرار می گرفتند (و به یک حیاط کوچک وارد می¬شود و از آنجا به اتاق¬ها می رود).
۲-۸- بناهای عمومی (نوع سوم بنا) هستند.
* عکس ها از سایت شفقنا گرفته شده است.