پایگاه خبری تحلیلی برزن نیوز نخستین پایگاه تخصصی مطالعات میان رشته ای (برنامه ریزی شهری – منطقه ای)
در ساختار مدیریت شهری طرح‌ها و برنامه‌های بالادستی بسیاری در سطح ملی، استانی و حتی شهری برای مدیریت هرچه بهتر شهرها تدوین می‌شود؛ دراین‌بین یکی از مهم‌ترین موضوعات طرح جامع شهری است که به‌منظور تدوین برنامه و تعیین جهات توسعه شهر و تأمین نیازمندی‌های آن، بر مبنای پیش‌بینی‌ها و اهداف توسعه شهری در یک دوره ۱۰ ساله و براساس طرح جامع ناحیه تهیه می‌شود.
درواقع طرح جامع برنامه‌ای است که به‌صورت راهنما عمل کرده و خط مشی کلی سیاست‌های توسعه شهری را تعیین می‌کند. در نقشه‌های طرح جامع محل استقرار و توزیع کاربری‌های شهری عمده (مثل کاربری‌های آموزشی، بهداشتی و فضای سبز، تراکم‌های جمعیتی، حدود حریم‌ها و محدوده‌های شهری موجود و پیشنهادی) و مسیر توسعه آینده شهر، توسط علائم و رنگ‌ها نشان داده می‌شوند.
طرح جامع علاوه‌بر موارد فوق حاوی اطلاعاتی درباره اوضاع جغرافیایی، اقتصادی و اجتماعی شهر، ضوابط و مقررات کاربری اراضی، شبکه معابر و تأسیسات زیرساختی است. طرح جامع در هر شهر به سفارش وزارت مسکن و شهرسازی و توسط مهندسان مشاور تهیه می‌شود و تصویب نهایی آن با شورای عالی شهرسازی و معماری ایران است؛ حال آنکه طبق مستندات از تدوین آخرین طرح جامع شهری همدان بیش از سه دهه می‌گذرد و طی سال‌های اخیر برای جبران این کمبود در چندین مرحله متولیان امر دست به به‌روزرسانی طرح‌های پیشین زدند که متأسفانه با توجه به توسعه شهر، این بازنگری‌ها نتوانست علاج درد باشد.
بر این اساس بنا به ضرورت از سال ۹۵ مطالعه و تدوین طرح جامع شهر همدان در دستور کار قرار گرفت، اما پس از گذشت چندسال، هنوز شاهد خبری از دریافت مصوبه نیستیم؛ البته طی ماه‌های اخیر از سوی معاون شهرسازی اداره کل راه و شهرسازی استان همدان خبری مبنی بر تکمیل فرآیند دریافت مصوبه و در انتظار قرار داشتن طرح برای ابلاغ از سوی وزارتخانه منتشر شد و این درحالی است که در همین بازه زمانی طبق مستندات موجود درخصوص طرح مطالعاتی مشاور، بارها این طرح از سوی نرگس نوراله‌زاده، رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای اسلامی شهر همدان مورد انتقاد قرار گرفته؛ به‌گونه‌ای که در گفت‌وگویی که اخیراً با وی داشتیم، به ایرادات طرح جامع پیشنهادی از سوی مشاور در بخش‌های عدالت اجتماعی، توسعه اقتصادی و مشخص نبودن پهنه‌بندی‌ها و مباحث ترافیکی و غیره اشاره کرد و گفت: به‌واقع در این طرح استخوان‌بندی درستی برای مشخص شدن اهداف مشاور از طرح وجود ندارد، حال آنکه طرح جامع شهری نقشه و افق رسیدن شهرها به توسعه متوازن است. بر این اساس از آنجایی که هنوز این طرح با وجود وعد‌ه‌ها ابلاغ نشده، با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا این‌بار گفت‌وگویی را با حسن سجادزاده، مدیر گروه معماری و شهرسازی دانشگاه بوعلی‌سینای همدان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
دانشیار شهرسازی دانشگاه بوعلی‌سینای همدان با بیان اینکه عمر طرح جامع شهری در سطح بین‌المللی نزدیک به یک قرن است، گفت: از زمانی که اتومبیل وارد شهرها شد و درعین‌حال شهرسازی و شهرنشینی به شکل مدرن درآمد، برای اداره هرچه بهتر شهر و توسعه آن بحث برنامه‌ریزی شهر توسط دولت‌ها مطرح و عملیاتی شد.
حسن سجادزاده با بیان اینکه طرح جامع به دنبال آن است که با یک نگاه جامع‌گرایانه روند توسعه شهر را برای حداقل یک دهه برنامه‌ریزی و پیش‌بینی کند، ابراز کرد: اما متأسفانه در کشور ما اگر نگاهی به روند طراحی این طرح جامع بیندازیم، شاهد مشکلات اساسی در آن خواهیم بود.
وی ادامه داد: به بیان بهتر درواقع طرح‌های تدوین‌شده فاقد جامعیت هستند.
سجادزاده با اشاره به اینکه در طرح‌های مذکور می‌بایست ابعاد زیست‌محیطی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در کنار مباحث مرتبط با کالبد شهری به‌صورت یکپارچه مورد توجه قرار گیرد، اذعان کرد: با این وجود متأسفانه اغلب طرح‌های پیش‌بینی‌شده تنها دارای نگرش کمی و صرفاً فیزیکی و کالبدی است.
وی با تأکید بر اینکه جای خالی ابعاد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شهرها در این طرح‌ها مشهود است، گفت: بر این اساس هرروز شاهد شکست بیشتر طرح‌های مذکور در مسیر توسعه شهرها هستیم.
این کارشناس شهرسازی افزود: از سوی دیگر برای مدیریت شهری همچنان شرح خدمات ۴۰ سال پیش ملاک بوده و این درحالی است که روزبه‌روز شاهد گستردگی و تغییر در شهرها هستیم و مباحثی همچون فناوری و شهر هوشمند و خلاق این‌روزها می‌بایست در برنامه‌ریزی‌ها ملاک عمل باشد.
سجادزاده با انتقاد از این رویکرد، گفت: یقیناً با درپیش گرفتن روند چهار دهه قبل نمی‌توان شهرهای امروزی را اداره کرد.
وی با بیان اینکه تدوین طرح‌های جامع تک‌بعدی که در کشور ما متأسفانه رواج دارد در دنیا کنار گذاشته شده است، خاطرنشان کرد: امروز ماهیت طرح جامع تغییر کرده، زیرا به اعتقاد برخی از کارشناسان تدوین طرح جامعی که به ابعاد مختلف شهر بپردازد، با توجه به گستردگی شهرها غیر ممکن است.
این طراح شهری افزود: امروز طرح‌های جامع شهری ناقص منجر به سوداگری زمین، مشکلات مسکن، مشکلات اقتصادی و غیره شده است.
سجادزاده در واکنش به این مطلب که در شهری همچون همدان حتی در فرآیند تدوین طرح جامع که ازنظر شما منسوخ است نیز شاهد هدررفت سال‌ها و طولانی شدن ارائه آن هستیم و همین امر مشکلات عدیده‌ای برای شهر ایجاد کرده است، گفت: به گفته مدیران پیش از مطرح شدن مباحثی همچون کرونا، وزارت راه و شهرسازی به دنبال آن بود که رویکرد طرح‌های جامع را به سمت و سوی طرح‌های توسعه شهری (طرح‌های ساختاری و راهبردی) ببرد.
* تصویب نشدن آن مطلوب‌تر است
وی افزود: اما با توجه به اطلاعاتی که بنده از روند تدوین طرح جامع همدان دارم، می‌توانم به‌جرأت بگویم دیر تصویب شدن و حتی نشدن آن برای همدان به دلایل نواقص و کمبودهای آن، مطلوب‌تر است.
* طرح جامع همدان در بُعد مهندسی نیز دارای مشکلات عدیده‌ای است
این کارشناس شهرسازی با بیان آنکه مشکلات خاص در بخش کاربری، فضایی و فعالیتی در این طرح آن‌قدر زیاد است که امیدوارم مصوب نشود، خاطرنشان کرد: شهر یک موجود زنده است، حال آنکه در بدیهی‌ترین بُعد یک شهر، یعنی بعد مهندسی آن نیز شاهد عملکرد ناشیانه هستیم؛ به‌گونه‌ای که می‌توان در این باب صدها آسیب شهری را مثال زد.
سجادزاده با اشاره به اینکه طبق اطلاعات بنده در این طرح پیش‌بینی شده که در بافت شهری و مرکزی برای کنترل مباحث ترافیکی اقدام به احداث تونل کنند حال آنکه این مهم به‌هیچ‌عنوان امکان‌پذیر نیست و اجرای آن آسیب‌های بی‌شماری را به‌بار خواهد آورد، اذعان کرد: از طرفی به دنبال الحاق روستاها به شهر هستند که این امر اقتصاد و معیشت روستاییان را دچار مشکل خواهد کرد.
* توسعه افقی شهر منجر به پدیدار شدن مشکلات زیست‌محیطی
دانشیار شهرسازی دانشگاه بوعلی‌سینای همدان با تأکید بر اینکه طرح به دنبال توسعه شهر به‌صورت افقی است، عنوان کرد: این رویکرد یقیناً آسیبی شدید به چهره شهر و باغات وارد خواهد کرد.
* رها کردن شهر بهتر از ارائه طرح ناقص است
سجادزاده بیان کرد: به نظر بنده به‌عنوان یک کارشناس در عرصه شهرسازی، در برخی موارد به حال خود رها کردن شهر در یک مقطع زمانی در مناطقی از آن بهتر از ارائه طرح‌هایی تنها با دید مهندسی و بدون مطالعه است.
* همدان نیازمند طرح توسعه راهبردی شهر
وی افزود: البته اگر طرح جامع با سمت‌وسوی طرح توسعه راهبردی شهر به‌عنوان یک الزام تدوین شود، دیر تدوین شدن آن آسیب‌زا است.
این طراح شهری با اشاره به اینکه تغییر و تبدیل فضای سبز و باغات به کاربری مسکونی و تبدیل آن‌ها به بلوک‌های آپارتمانی که این‌روزها در همدان روند شتابانی دارد ازجمله این آسیب‌ها است، گفت: برای نمونه در نبود سند راهبردی توسعه شهر همدان، باغات همدان یکی پس از دیگری درحال نابودی است که بهترین مثال آن باغ کوچک پشت بیمارستان بوعلی بوده که چند سال بعد دیگر چیزی از آن باقی نمانده است.
سجادزاده با اشاره به اینکه طرح الحاق روستاها که هم ازنظر کارشناسی و هم به‌لحاظ اهالی این روستاها غلط بود نیز یکی دیگر از آسیب‌های نبود طرح و یا سند راهبردی توسعه شهری است، اذعان کرد: این مهم منجر به از بین رفتن زمین‌های کشاورزی و تبدیل شدن آن‌ها به بستری برای کشاورزی فاضلابی خواهد شد.
* دوقطبی شدن شهر حاصل طرح جامع ناکارآمد
وی افزود: به‌لحاظ اقتصادی و اجتماعی نیز تغییر و تحول در شهرها در نبود سند راهبری توسعه زیاد بوده و منجر به دوقطبی شدن شهر می‌شود که متأسفانه این روند در شهری همچون همدان به‌وضوح قابل مشاهده است.
سجادزاده با بیان اینکه در سند راهبردی و ساختاری ابعاد اجتماعی و اقتصادی گنجانده می‌شود، اذعان کرد: این درحالی بوده که در طرح‌های جامع کوچک‌ترین اشاره‌ای به ابعاد اقتصادی و اجتماعی شهر نشده است.
وی ادامه داد: برای نمونه در بلوار بعثت طبق طرح جامع قرار بوده تعریض انجام شود، اما طی این سال‌ها به‌دلیل عدم هماهنگی ابعاد مختلف طرح جامع در مباحث مرتبط با حوزه اقتصاد و اجتماع، نمای این بلوار به شکل دندان‌موشی درآمده است.
این کارشناس شهرسازی با اشاره به آنکه طرح جدید جامع شهری همدان ضعیف‌ترین طرح جامع تاریخ عمر شهرسازی همدان است که در آن بی‌شمار از آسیب‌های عنوان‌شده را می‌توان یافت، خاطرنشان کرد: آسیب‌های این طرح در بخش‌های مختلف قابل احصا است.
وی ادامه داد: در بُعد زیست‌محیطی از آنجایی که این طرح به دنبال توسعه افقی شهر است و حتی علاوه‌بر روستاها الحاق شهر مریانج به همدان را نیز دنبال می‌کند، می‌توان در این بحث از بین رفتن محیط‌های سبز شهری، تبدیل رود‌ها به فاضلاب و از بین رفتن گونه‌های گیاهی را شاهد بود.
سجادزاده افزود: در بُعد اقتصادی نیز همان‌طور که پیش از این گفتیم، ما به‌ازای توسعه افقی شهر شاهد بروز سوداگری در اراضی خواهیم بود که نمونه آن را در روستاهای الحاقی می‌توانید ببینید.
وی با تأکید بر اینکه بخش اعظمی از مشکلات حوزه مسکن به همین مسئله و لکه‌گذاری غلط شهری در طرح جامع بازمی‌گردد، خاطرنشان کرد: این درحالی است که در شهر همدان اصلاً نیاز به توسعه افقی نبود، بلکه ما در این شهر با لکه‌هایی مواجهیم که تعریفی برای آن‌ها در طرح جامع نشده و یا اینکه اگر تعریفی هم دارد، از آنجایی که طرح دارای مطالعه اقتصادی و اجتماعی نیست، امکان اجرای آن وجود ندارد.
سجادزاده افزود: در بُعد اجتماعی نیز روند کنونی در طرح جامع تبعیض بیشتری را به دنبال خواهد داشت و همچنان شاهد بالاشهر و پایین‌شهر خواهیم بود.
وی ادامه داد: به‌گونه‌ای که در بخش‌هایی از شهر خدمات فشرده و در دیگر نقاط خدمات بدیهی همچون فضای سبز وجود ندارد.
این کارشناس شهری با بیان اینکه راهکار پیشرفت مدیران بهره‌مندی از کارشناسان و دانشگاهیان در تدوین این طرح‌ها است، اذعان کرد: متأسفانه این مهم از سوی مدیران متولی در این بخش مورد بی‌مهری است، به‌گونه‌ای که از بنده چندبار در دوره مدیریت پیشین اداره کل راه و شهرسازی برای حضور در جلسات بررسی طرح جامع دعوت به‌عمل آمد، اما به‌دلیل بیان ضعف‌ها، دیگر از بنده دعوت نشد.
وی با انتقاد از اینکه با وجود کارشناسان خبره در حوزه مباحث مرتبط با طرح جامع و مدیریت شهری در دانشگاه‌های همدان همچون استادان معماری، شهرسازی، جغرافیا، اقتصاد، محیط‌زیست و غیره چرا باید تیم مشاور از خارج استان انتخاب شود؟ گفت: این امر خود کُندی کار را در پی خواهد داشت، به‌گونه‌ای که مشاور مدتی را صرف شناخت اولیه شهر خواهد کرد.
