چند روز بیشتر از جشن پنجمین سالگرد ثبت جهانی یزد نگذشته بود که خشم طبیعت به جان تاریخ افتاد و تعدادی از یادگاریهای چند ده ساله و چند صد ساله تاریخی استان را با آسیبهای جدی مواجه کرد. سیلابهای غافلگیرکننده اوایل مردادماه حدود ۲۰۰ خانه تاریخی این شهر را از یک تا ۵۰ درصد تخریب کرده. این آماری است که معاون پایگاه میراث جهانی شهر تاریخی یزد دو روز بعد از جاریشدن سیل در این شهر ارائه داد. بافت تاریخی یزد تا به امروز بهتر از بسیاری دیگر از شهرهای کشور حفظ شده است تا جایی که هنوز هم میتوان با راهرفتن در این شهر، قدم در کوچههای چند صد ساله گذاشت. با این حال، بارشهای هفته دوم مردادماه ۱۴۰۱ خسارتهایی در استان یزد به جا گذاشت، اما باران هفتم مرداد بود که بیشترین آسیب را به بافت تاریخی یزد وارد کرد. ویدیوی فرو ریختن یک بنای تاریخی بر اثر سیلاب در شهر تفت یزد، در همان روزها ، یکی از ناراحتکنندهترین صحنههای ویرانی خشم طبیعت بود که آه حسرت هر بینندهای را بلند میکرد. گزارشهای اولیه حاکی از آن بود که هم میراث جهانی و هم آثار ثبتشده در میراث ملی یزد دچار آسیب شدند. ١٨هزار پلاک ثبتی در محدوده بافت ثبت جهانی یزد وجود دارد که حدود ٢٠٠ بنا در سیل دچار تخریب شده است.
بناهای تاریخی یزد، تهران و سیستان و بلوچستان بیشترین آسیب را از سیل دیدهاند
یزد، سیستانوبلوچستان، تهران، فارس، کرمان، هرمزگان، قم، سمنان، مازندران، آذربایجانشرقی، خراسانجنوبی، گلستان، اصفهان، بوشهر، کهگیلویهوبویراحمد، چهارمحالوبختیاری و مرکزی از جمله استانهایی هستند که در یک ماه گذشته درگیر سیل شدهاند. بعد از بروز سیلهای تابستانی عزتالله ضرغامی در حساب کاربری خود در توییتر از تخریب ۷۳۵ بنای تاریخی خبر داد. به گفته طاهره قیومی، نماینده ویژه وزیر میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی، یزد مهمترین استان از نظر تاثیرپذیری ابنیه تاریخی در سیلابهای اخیر بود؛ بعد از یزد، تهران و سیستانوبلوچستان بیشترین خسارتها را دیدهاند. از بین سه استانی که ضرغامی نمایندگان خود را به آنجا اعزام کرده، بیشترین تمرکز بر یزد بود؛ شهری که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده و خرابیهای سیل در جایگاه آن تاثیر خواهد داشت. به طوری که گفته میشود یزد که بهعنوان یکی از نخستین شهرهای خشتی دنیا به ثبت جهانی رسیده، حدود یکدرصد از بافت تاریخی خود را در سیل تابستانی از دست داده.
طاهره قیومی میگوید: «اتفاقی که در یزد افتاد تخریب بافت فرسوده بود؛ برخلاف آن چیزی که رسانهها در ساعتهای اولیه بعد از حادثه منعکس کردند، بناهای تاریخی اصلی و مجموعه ثبت جهانی آسیب چندانی ندیده و بخشهای آسیبدیده اغلب به بخش بافت فرسوده و تاسیسات گردشگری یزد برمیگردد.»
خانه رزاقیان با سیل به خاطرهها پیوست
سیل ساختمان تاریخی «رزاقیان» که اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی شهرستان تفت در آن واقع بود، تخریب کرده است.
قیومی توضیح میدهد: «در یزد فقط یک ساختمان از بناهای تاریخی ثبتی یعنی خانه رزاقیان تفت کامل فروریخت که تصاویرش هم در فضای رسانهای و شبکههای اجتماعی منتشر شد. این بنا مربوط به دوره قاجار بود. با این حال، در شهر جهانی یزد تخریب آنچنانی نداشتیم و در بعضی از موارد آسیبهایی به بافت تاریخی شهر وارد شد که چندان قابل توجه نیست. آنچه در یزد از سیل آسیب جدی دید، بافت فرسوده بود. برای مثال ما در یزد، ١٣ موزه داریم که دچار آسیبهایی شدهاند، اما تخریب نه. آسیبها در حد آبگرفتگی و نمدادگی دیوار بوده که آسیبهای جزئی محسوب میشود.» به گفته قیومی از ۴۶ قنات شهر تاریخی یزد به جز دو قنات بقیه غیرکاربردی شدهاند: «دو مورد از قناتهای جهانی یزد مقداری آسیب دیده است. به دلیل اینکه مسیرهای قنات را مسدود کرده بودند، خسارتهای سیل بهمراتب بیشتر شد. در واقع همین کار غیراصولی یکی از دلایل جاریشدن سیل بود.» نماینده ویژه وزیر میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی ادامه میدهد: «در برآورد اولیه بعد از جمعبندی خسارتهای چهار استان متاثر از سیل، میزان خسارتهای وارده، حدودا ٢هزار و ۴٧٠میلیارد تومان برآورد شده که این میزان از مجموع آسیب به ٧٣۵ بنا در چهار استان بوده که از آسیب جزئی تا تخریب کلی را شامل میشود.
اهمیت بازگذاشتن مسیرهای قنات و احیای چاههای جذبی
آیا میراث فرهنگی برنامهای برای جلوگیری از پیامدهای مخرب بلایای طبیعی دارد ؟ قیومی در اینباره به «شهروند» میگوید که برنامههای پیشگیرانه صرفا نباید از سوی یک ارگان طرحریزی شود. با این حال، پس از این سیل در استانهای مختلف، سازمانها و دستگاهها نشستهایی برگزار کردند و پیشبینیهایی صورت گرفته است. در مجموع باید گفت برای جلوگیری از پیامدهای ناشی از بلاهای طبیعی لازم است چندین ارگان با هم هماهنگ باشند. برای نمونه من برای بازدید از مناطق مختلف یزد در خیابان امام خمینی این شهر رفتم که آب به یکی از هتلها آسیب زده بود. دیدم جوی آب سرریز شده و راهی برای خروج ندارد. بعد از بررسی متوجه شدیم که از سوی یک نهاد شهری، راه خروج آب مسدود شده، با این تصور که این منطقه کویری است و هیچ وقت بارندگی زیاد و سر ریز آب نخواهیم داشت.
قیومی معتقد است: «شهرداریها، ادارات آب و گاز و همه متولیان تاسیسات شهرسازی، وقتی وارد شبکهسازی میشوند، حتما باید موضوع سیل را لحاظ کنند. یعنی این پروسه وظیفه و برنامه یک سازمان و ارگان نیست. درباره شهر یزد حتما باید مسیرهای قناتها باز شود، به علاوه چاههای جذبی برای دفع آب سیلاب کمک میکند و مسدودکردن اینها تهدیدی برای بناهای تاریخی و گردشگری محسوب میشود.» به گفته نماینده ویژه وزیر میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی، در کنار مسئولیتپذیری همه دستگاه ها، فرهنگسازی برای عموم مردم مهمتر است؛ اینکه مردم خودشان چقدر میتوانند در مدیریت بحران نقش داشته باشند.
نقش مردم و نهادهای غیردولتی در بحران سیل
به گفته قیومی در مورد یزد دقیقا مثال بازر و روشن فرهنگسازی در میان مردم به نمایش گذاشته شد. «در این استان دلیل اینکه سیلاب بهسرعت کنترلشد، عامل اصلی خود مردم بودند. مردمی که ساکن بافت تاریخی هستند، خودشان چکمه پوشیدند و برای باز کردن چاهها دست به کار شدند و شهرشان را از بحران خارج کردند.» او با اشاره به اینکه ۴۶ قنات در شهر تاریخی یزد داریم که تنها دو رشته قنات جاری در حال حاضر وجود دارد، ادامه میدهد: «این دو رشته که قنات زارج و حسنآباد بود، در بررسیهای اولیه مشخص شد حتی در این دو قنات باز هم یک قسمتهایی در مسیر مثلا حدود ۵ کیلومترش قنات جاری است، به بیان دیگر از کل ١٢٠کیلومتر مسیر قنات تنها این میزان آب جاری بود. چهبسا اگر کل مسیر باز بود، این حجم سیلاب را میتوانست خارج کند.»
«یزد یک دانشکده معماری و مرمت دارد. فارغالتحصیلان دانشکده معماری یزد و انجیاوهای فعال در زمینه مرمت، در روزهایی که سیل آمد، قسمت عمدهای از کار را دست گرفتند.»
احسان دهقانی، نماینده صندوق توسعه و احیا در استان یزد نیز درباره خسارتهای وارده از بارشهای مردادماه به بافت تاریخی این استان به «شهروند» میگوید: «میانگین بارش سالیانه شهر یزد، ۴۵میلیمتر است. در سیل اخیر در مدت سه ساعت بیش از ٧٠میلیمتر بارندگی اتفاق افتاد و تخریبهایی هم به بار آورد. با این حال، قناتهایی که باز بود، به خروج آب بسیار کمک کرد که اگر همین تعداد محدود از قناتها باز نبود، خسارتها ١٠ برابر بود. اما پایش اثرات تخریبی سیل، بر همه ما آشکار کرد که باید مابقی میلهچاههای مسدودشده قناتهای یزد رفع انسداد و احیا شوند. میله چاهها، راه آبهای خروج آب از تونل قنات است که بر اثر تصمیمات غیراصولی مسدود شده است.» نماینده صندوق توسعه و احیا در استان یزد توضیح میدهد که وزارت میراث فرهنگی در مدت ٧٢ ساعت بودجهای را برای مرمت و کمک به سیل در بافت تاریخی اختصاص داد؛ این برآورد با بازدید از اماکن آسیبدیده اختصاص پیدا کرد. «در بافت تاریخی یزد تعدادی بنا هستند که مجهولالمالک یا کثیرالمالک است، یعنی سالها بدون بهرهبردار و بدون اقامت شخصی مانده. این بناها وقتی باران بیاید، خراب میشوند، چون ناودان آنها چک نمیشود و آب روی سقف میماند. به همین دلیل مذاکراتی در حال انجام است که بناهای مجهولالمالک یا کثیرالمالک با اختیاراتی در اداره کل استان ایمنسازی و رفع خطر شوند. شورایعالی نظارتی در یزد تشکیل شد که ایمنسازی و رفع خطر خانههای بدون سکنه رخ دهد.»
آسیب جدی بر بناهای تاریخی فیروزکوه و دماوند بر اثر سیل
علاوه بر بناهای تاریخی، سیل بر تاسیسات گردشگری یزد نیز آسیبهایی وارد کرد. حدود ٣۵ مورد از این تاسیسات دچار آسیب جزئی شده که به گفته قیومی بخشی از آن هتلهای تاریخی در بافت تاریخی شهر بوده که دچار آبگرفتگی و ترک در دیوار بوده است. «در کل یزد ٢٠٠ بنا آسیب جدی دیده که مهمترین آسیبها در بافت فرسوده بوده و مجموع آسیبهای سیل در یزد ۴٠٠ مورد بوده است.»
نماینده ویژه وزیر میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی درباره خسارتهای دیگر استانها از سیل مرداد ماه میگوید: «در سیستانوبلوچستان هم مهمترین آسیبها به تاسیسات گردشگری برمیگردد. ١٢ مورد تاسیسات گردشگری در سیستانوبلوچستان آسیب دیده و ۶ بنای تاریخی هم مقداری خسارت دیده است. در تهران به دلیل اینکه در محدوده دماوند و فیروزکوه آمادگی مواجهه با سیل اصلا وجود نداشت، چند بنای مهم مثل برج مزداران و حمام فرحآباد در فیروزکوه آسیب جدی دیدند. بقیه بناها مثل امامزاده عبیدالله و امازاده عبدالله آسیبهای جزئی دیدهاند. با این حال، تعداد بناهایی که بهعنوان آسیبدیده در دماوند و فیروزکوه گزارش شده، زیاد است. در دماوند هم پل تاریخی شمبره و پل تاریخی نبیر رودهن تخریب اساسی داشتند. در استان فارس هم هشت مورد از بناهای تاریخی بهطور جرئی آسیب دیدهاند.»
بناهای خشتی قدیمی را نباید ایزوگام کرد
المیرا میرافضلی، کارشناس گردشگری و بناهای تاریخی استان یزد درباره تاثیرات مخرب سیل بر بافت تاریخی این استان می گوید : ما بعد از سیل از بافت تاریخی یزد بازدید داشتیم و چیزی که از نگاه کارشناسی و تخصصی پیدا بود، تخریب بناهایی بود که غیراصولی مرمت شده بودند. خانه هایی که اصول مرمت
شده اند یعنی استادکارهای با سابقه و ماهر آنها را مرمت کرده و از مصالح خشتی قدیمی استفاده کرده بودند، بدون آسیب مانده بود.
او توضیح می دهد در یزد بناهایی هستند که از سنگ و سیمان برای مرمت استفاده می کنند؛ برای مثال کسانی هستند که خانه های قدیمی را ایزوگام کردهاند، این عایق مصنوعی طبیعتا سنگین تر از کاه گل است. وقتی بارش های زیاد اتفاق می افتد و مقدار زیادی آب روی سقف خانه ها جمع می شود، تصور کنید که وزن زیادی را به خانه وارد می کند. در این موارد بوم و سقف خانه ها قدرت تحمل فشار سیل را ندارد در صورتی که اگر ایزوگام نباشد، خشت خودش راه را باز و آب را به پایین منتقل می کند. آب از منافذ میان خشت عبور می کند و بدون آسیب جدی به بنا خارج می شود. اما عایق ایزوگام باعث می شود آب انباشته روی سقف بماند و سقف پایین بیاید. این کارشناس گردشگری و بناهای تاریخی ادامه می دهد :«نتیجه بررسی های ما این بود که دخل و تصرف غیراصولی در بافت تاریخی بسیار آسیب زا است و جاهایی که مرمت غیراصولی شده بر اثر حوادث طبیعی از بین خواهد رفت. بناهای بافت قدیمی یزد که در سیل اخیر تخریب شده اند، بیشتر بناهای خالی از سکنه بوده اند ؛ برخی از این بناها از قبل هم مخروبه بوده ولی ستون خانه باقی بود . یعنی بنا اگر بر اثر سیل خراب نمیشد، قابل مرمت بود و از بین رفتن آنها واقعا جای افسوس دارد.
روزنامه شهروند