بررسی عملکرد طرح های توسعه شهری و منطقه ای در تمرکز زدایی از تهران

برزن نیوز: افزایش جمعیت شدید تهران، مهاجرت شدید به تهران، تمرکز کلیه شئون مملکتی در رشته‌های اقتصادی، اداری، فرهنگی، بهداشتی و سایر امور اجتماعی و عمرانی در تهران، سکونت (سهم مسکن از هزینه خانوار به ۱۲٫۳ درصد رسیده است) و کیفیت آن، سفته‌بازی و سوداگری زمین (مساحت اشغال شده تهران: ۱۳/۳ هزار هکتار، مساحت مورد معامله: ۲۵ هزار هکتار)، تمرکز شدید دستگاه‌های اداری در تهران (جمعیت کل شاغلان در تهران، ۱۸۰ هزار نفر و جمعیت کارمندان، ۱۲۰ هزار نفر است)، عدم وجود یک طرح عمومی شهرسازی، افزایش جرم، فحشا و خودکشی در تهران، انحطاط بخش قدیمی شهر تهران، افزایش بیماری‌های روانی و مشکل رفت‌وآمد در خیابان‌های تهران (دانشگاه تهران، ۱۳۴۳).

در طول چهل سال اخیر، به ویژه بعد از جنگ جهانی دوم، تهران، قطب اصلی توسعه، و منبع جذب و کشش همه عوامل ترقی و پیشرفت شد و همه ما این پدیده را تحت عنوان (مساله تمرکز تهران)  می شناسیم. مساله(مشکل بزرگ رفت و آمد در تهران)، بقدری مسلم است و اشکالات آن طوری عمومی است و تنوع دارد که احتیاج به تفصیل و توضیح نیست. جابجا شدن در شهر چه برای کسانی که صاحب ماشین هستند و چه برای آنها که می خواهند از تاکسی و اتوبوس استفاده نمایند با کندی و خسارت و گاهی صدمات بدنی و تلفات توام بوده است در عین آنکه راندمان فعالیت و کار عمومی خیلی تنزل می کند. یک حالت ناراحتی و عصبیت که اثرات آن معلوم است نیز ایجاد می شود.

بنابراین و قبل از آنکه وارد اصل پیشنهاد و حساب آن شویم، باید قبول داشته باشیم که هرگونه پیشنهاد ساده یا راه حل های کوچک و سبک یا اصلاحات و تغییرات جزیی، مسلما دوای درد را نخواهد کرد. این کارها ممکن است مفید و بلکه لازم باشد و تا اندازه ای بعضی مشکلات کار را به طور موقت و محدود تخفیف دهد یا عقب اندازد ولی در هر حال و حتما باید به دنبال چاره جویی اساسی رفت و خود را برای اقدامات دامنه دار و هزینه های سنگین آماده ساخت در غیر اینصورت پول دور ریختن و وقت . کار تلف کردن است.

مسائل اساسی تهران:

توسعه بی‌برنامه طی ربع قرن گذشته، ناتوانی در ایفای نقش ملی و فراملی، آلودگی شدید هوا، ترافیک فرساینده، آسیب­پذیری زیاد در برابر زلزله احتمالی، کمبود چشمگیر فضاهای عمومی و خدمات شهری، کاهش آسایش و ایمنی نواحی مسکونی، پراکندگی و ناکارآمدی نواحی کار و فعالیت، ناهنجاری­های فرهنگی و اجتماعی، نابسامانی سیما و منظر شهری و… در همه ادوار مشکل مبتلابه تهران بوده و طرح های توسعه شهری زیر برای حل آن تهیه شده است.

• تهیه طرح جامع تهران-۱۳۴۶
• تهیه طرح ساماندهی تهران-۱۳۷۰
• تهیه طرح مجموعه شهری تهران-۱۳۸۲
• تهیه طرح کالبدی البرز جنوبی-۱۳۸۳
• تهیه طرح جامع تهران-۱۳۸۶
• تهیه طرح راهبردی حریم پایتخت-۱۳۹۵
• تهیه طرح آمایش استان تهران-۱۳۹۷

همه طرح های فوق الذکر روی گزینه؛ ضرورت تمرکز زدایی و کاهش آهنگ مهاجرت به شهر و منطقه  تهران متفق القول بوده اند.

مرور آستانه جمعیتی پیش بینی شده برای تهران:

جمعیت پیش بینی شده برای افق ۱۴۰۰ در طرح مجموعه شهری تهران:

• جمعیت پیش بینی شده در متن گزارش مجموعه شهری تهران  برای منطقه، ۱۷٫۸۶ میلیون نفر در سال ۱۴۰۰ سهم جمعیت شهری در این طرح، ۱۳٫۸ میلیون نفر است.

در مصوبه هیئت وزیران طرح مجموعه شهری در خصوص جمعیت پیشنهادی آمده است:

” با توجه به محدودیتهای توسعه مجموعه شهری تهران به ویژه در زمینه تأمین آب و ضرورت کنترل‌،به منظور مهار و جلوگیری جدی از افزایش جمعیت مجموعه‌، سقف جمعیتی ۱۵میلیون نفر به ازای تحقق‌جمعیت ۱۰۱٫۶ میلیون نفری کشور و سقف جمعیتی ۱۴ میلیون نفر به ازای تحقق جمعیت ۹۲٫۳ میلیون‌نفری کشور در سال ۱۴۰۰ تعیین می‌شود.

با توجه به نقش و دخالت عوامل متعدد اقتصادی‌، اجتماعی‌، فرهنگی و کالبدی در تحقق یافتن هدف‌جمعیتی فوق‌، اقدامات لازم در زمینه‌های ذیل‌، توسط دستگاههای ذی‌ربط به منظور پیشگیری از تجاوزجمعیت مجموعه شهری تهران از سقف یاد شده و به عنوان شروط تحقق سقف جمعیتی ۱۴ تا ۱۵ میلیون‌نفر( تا سقف ۱۵% جمعیت کشور ) در افق سال ۱۴۰۰ برای مجموعه شهری تهران و سایر اهداف طرح‌مذکور، انجام پذیرد.”

در سال ۹۵، ۶۱ شهر در منطقه شهری تهران(استان های البرز و تهران) قرار داشته اند.

• ۳ شهر فردیس و ری و تجریش در شهرهای موجود، ادغام هستند.
• ۵۴ شهر دارای طرح جامع مصوب
• شهر قصران (اوشان، فشم، میگون)، دارای طرح هادی است و طرح جامع، متوقف شده است.
• ۳ شهر فاقد طرح جامع هستند.
• براساس طرح های جامع مصوب شهرها و طرح شهرهای جدید، در منطقه شهری تهران، ظرفیت اسکان ۱۹٫۱ میلیون نفر تا سال ۱۴۰۵ در نظر گرفته شده و این جمعیت در شهرهای فعلی، قابل اسکان هستند. افق ۱۹ طرح تا سال ۱۳۹۵می باشد و می باید مورد بازنگری قرار گیرند. در مواردی که هنوز به سال افق طرح نرسیده ایم، جمعیت پیشنهادی طرح جامع، در طرح تفصیلی اصلاح می شود:

سهم منطقه شهری تهران(مجموعه شهری تهران) از تولید ناخالص ملی

بخش عمده ای از سفرهای برون شهری شهرهای پیرامون به مقصد تهران انجام می شود به عنوان نمونه ۸۱درصد سفرهای کرج و ۶۱ درصد سفرهای پاکدشت به مقصد تهران است.

بررسی های جمعیتی در حریم پایتخت

۷ شهر، در سال ۱۳۹۵ به افق جمعیتی پیش بینی شده در طرح جامع رسیده اند و از آن عبور کرده اند.

ردیف شهرستان	نام شهرستان	ردیف شهر	نام شهر	افق طرح	جمعیت
					۱۳۹۰	۱۳۹۵	افق طرح	درصد تحقق
۱	اسلامشهر	۱	چهاردانگه	۱۳۹۵	۴۶۲۹۹	۴۹۹۵۰	۵۴۰۳۵	۹۲
		۲	اسلامشهر	۱۳۹۵	۳۸۹۱۰۲	۴۴۸۱۲۹	۴۳۷۱۹۸	۱۰۳
		۳	احمد آباد مستوفی	موجود نیست	۱۱۲۷۸	۱۴۰۷۷	موجود نیست	موجود نیست
۲	بهارستان	۴	صالحیه	۱۳۹۵	۵۶۳۵۶	۵۸۶۸۳	۷۴۷۹۴	۷۸
		۵	نسیم شهر	۱۳۹۵	۱۵۷۴۷۴	۲۰۰۳۹۳	۲۱۰۶۳۲	۹۵
		۶	گلستان	۱۴۰۰	۲۵۹۴۸۰	۲۳۹۵۵۶	۲۸۵۲۷۲	۸۴
۳	پردیس	۷	پردیس*	۱۳۹۵	۳۷۲۵۷	۷۳۳۶۳	۴۵۰۰۰۰	۱۶
		۸	بومهن	۱۴۰۰	۵۳۴۵۱	۷۹۰۳۴	۶۱۵۷۳	۱۲۸
۴	رباط کریم	۹	پرند*	۱۳۹۵	۲۸۷۳۳	۹۷۴۶۴	۴۸۳۰۰۰	۲۰
		۱۰	نصیر شهر	۱۳۹۵	۲۶۹۳۵	۲۸۶۴۴	۳۵۲۳۲	۸۱
		۱۱	رباط کریم	۱۳۹۵	۷۸۰۹۷	۱۰۵۳۹۳	۹۷۰۰۰	۱۰۹
۵	ری	۱۲	کهریزک	۱۳۹۵	۱۳۰۹۵	۳۷۵۲۷	۳۷۴۵۵	۱۰۰
		۱۳	حسن آباد	۱۳۹۵	۲۷۸۵۹	۴۳۹۲۲	۵۴۲۶۹	۸۱
		۱۴	باقر شهر	۱۴۰۰	۵۹۰۹۱	۶۵۳۸۸	۸۳۷۷۵	۷۸
۶	شمیرانات	۱۵	اوشان، فشم، میگون (قصران)	موجود نیست	۷۹۹۴	۶۹۴۵	موجود نیست	موجود نیست
		۱۶	لواسان	موجود نیست	۱۵۷۰۶	۱۸۱۴۶	موجود نیست	موجود نیست
		۱۷	شمشک	موجود نیست	۸۸۰	۳۴۲۳	موجود نیست	موجود نیست
۷	شهریار	۱۸	شاهد شهر	۱۳۹۵	۲۰۸۶۵	۲۵۵۴۴	۲۸۸۲۸	۸۹
		۱۹	وحیدیه	۱۳۹۵	۲۸۴۰۵	۳۳۲۴۹	۳۹۶۴۵	۸۴
		۲۰	فردوسیه	۱۳۹۶	۲۴۵۰۸	۳۴۲۲۱	۲۷۵۰۳	۱۲۴
		۲۱	صباشهر	۱۳۹۵	۴۷۱۲۳	۵۳۹۷۱	۵۹۵۲۵	۹۱
		۲۲	باغستان	۱۴۰۰	۷۱۸۶۱	۸۳۹۳۴	۹۶۲۷۰	۸۷
		۲۳	اندیشه	موجود نیست	۹۶۸۰۷	۱۱۶۰۶۲	موجود نیست	موجود نیست
		۲۴	شهریار	۱۴۰۰	۲۴۹۴۷۳	۳۰۹۶۰۷	۲۵۰۰۰۰	۱۲۴
۸	قدس	۲۵	قدس	۱۴۰۰	۲۸۳۵۱۷	۳۰۹۶۰۵	۳۰۰۰۰۰	۱۰۳
مجموع					۲۰۹۱۶۴۶	۲۵۳۶۲۳۰	۳٫۱۶۶٫۰۰۶

 

در سند مصوب  طرح جامع  تهران در بخش” ۴-۲: توسعه اجتماعی و ساماندهی اسکان جمعیت” آمده است:

جمعیت شهر تهران در افق طرح (۱۴۰۵) با رشد طبیعی جمعیت آن و تجزیه و تحلیل نتایج آخرین سرشماری نفوس و مسکن کشور (۱۳۸۵) معادل ۸/۷ میلیون نفر پیش‌بینی می گردد. لیکن برنامه ریزی ها برای تأمین نیازهای خدمات شهری جمعیت ساکن و شاغل (جمعیت روزانه) برمبنای جمعیتی معادل ۱/۹ میلیون نفر انجام شده است، و ظرفیت پذیری سکونت، برمبنای ۲۰ درصد مازاد بر پیش بینی نیاز در افق طرح، برای حدود ۵/۱۰ میلیون نفر جمعیت تدارک یافته است.”

عنوان گزارش/ منبع	ماخذ	مساحت زیربنا	سال
برآورد از روی چکیده نتایج طرح جمع آوری اطلاعات پروانه های ساختمانی صادر شده توسط شهرداری های کشور۱۳۸۷	مرکز آمار ایران	۱۵,۹۲۷,۴۲۶	۱۳۸۶
چکیده نتایج طرح جمع آوری اطلاعات پروانه های ساختمانی صادر شده توسط شهرداری های کشور۱۳۸۷	مرکز آمار ایران	۱۹,۵۳۰,۲۳۸	۱۳۸۷
چکیده نتایج طرح جمع آوری اطلاعات پروانه های ساختمانی صادر شده توسط شهرداری های کشور۱۳۸۸	مرکز آمار ایران	۸,۴۸۱,۸۸۸	۱۳۸۸
http://statistics.tehran.ir/ بر اورد از روی اطلاعات ۱۳۹۰	شهرداری تهران	۱۹,۴۱۳,۰۸۲	۱۳۸۹
http://statistics.tehran.ir/	شهرداری تهران	۳۱,۸۲۴,۷۲۴	۱۳۹۰
اطلاعات پروانه های ساختمانی صادر شده توسط شهرداری های کشور ۱۳۹۱	مرکز آمار ایران	۲۴,۲۴۴,۴۳۱	۱۳۹۱
اطلاعات پروانه های ساختمانی صادر شده توسط شهرداری های کشور ۱۳۹۲	مرکز آمار ایران	۲۳,۳۴۸,۹۳۷	۱۳۹۲
اطلاعات پروانه های ساختمانی صادر شده توسط شهرداری های کشور ۱۳۹۳	مرکز آمار ایران	۱۰,۹۵۴,۵۸۹	۱۳۹۳
اطلاعات پروانه های ساختمانی صادر شده توسط شهرداری های کشور ۱۳۹۴	مرکز آمار ایران	۹,۷۰۷,۶۸۸	۱۳۹۴
اطلاعات پروانه های ساختمانی صادر شده توسط شهرداری های کشور ۱۳۹۵	مرکز آمار ایران	۹,۴۶۲,۸۳۵	۱۳۹۵
اطلاعات پروانه های ساختمانی صادر شده توسط شهرداری های کشور ۱۳۹۶	مرکز آمار ایران	۹,۵۳۳,۷۸۷	۱۳۹۶
		۱۸۲,۴۲۹,۶۲۵	جمع

 

بر اساس جدول بالا، از سال ۱۳۸۶ (سال تصویب طرح جامع تهران) تا پایان سال ۱۳۹۳، مجموعا ۱۸۲٫۴۲۹٫۶۲۵ متر مربع، پروانه زیربنای مسکونی صادر شده است. در طرح جامع تهران در گزارش “۳ـ چشم‌انداز جمعیت و کار و فعالیت در تهران” در بخش “۱-۴-۳ تغییرات تراکم ساختمانی تهران”، متوسط زیربنای مسکونی برای محاسبه جمعیت پذیری شهر تهران، ۲۴ مترمربع در نظر گرفته شده است( در این محاسبات، جمعیت پذیری تهران، ۱۰ میلیون براورد شده است).

به منظور بررسی جمعیت اضافه شده به شهر تهران، نصف زیربنای پروانه های صادر شده،  به عنوان بستر پذیرش جمعیت جدید، مبنای محاسبه قرار گرفته اند. به این ترتیب:

متر مربع              ۹۱۲۱۴۸۳=۲/(۱۸۲۴۲۹۶۲۵)

با در نظر گرفتن ۲۴ متر مربع، سرانه زیربنای مسکونی، جمعیت اضافه شده به تهران بر اساس پروانه های ساختمانی طی دوره۱۳۹۶-۱۳۸۶ به شرح زیر می باشد:

نفر بر اساس پروانه های ساختمانی صادر شده به جمعیت تهران اضافه خواهند شد.                            ۳۸۰۰۶۱۷=۲۴/۹۱۲۱۴۸۳

نفر، ظرفیت پذیرش جمعیت ساکن بر اساس پروانه های ساختمانی صادر شده                       ۱۱۶۰۴۵۰۰=۳۸۰۰۶۱۷+۷۸۰۳۸۸۳

بر اساس پروانه های صادر شده از سال ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۶،ظرفیت جمعیت پذیری تهران به ۱۱٫۶ میلیون نفر رسیده در صورتی که سقف جمعیت پذیری طرح جامع برای ۱۴۰۵، ۱۰٫۵ میلیون نفر بوده است.

نتیجه:

ملاحظه می شود که طرح های توسعه شهری نتوانسته اند راهبرد دقیقی برای اجتناب از تمرکزگرایی در تهران ارائه نمایند و در عمل آنچه اتفاق افتاده است فراتر از ظرفیت های پیش بینی شده است. به عبارت دیگر مدیریت شهری و سیاسی اداری سرنوشتی دیگر برای تهران و منطقه پیرامونی آن رقم زده است. بنابراین مسائل امروز تهران همان مسائلی است که سال ۱۳۴۱ موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی برای تهران آن روز برشمرده بود. لذا برای تمرکز زدایی از تهران باید سیاستگذاری در عرصه های دیگر تغییر کند.