کلنگ نخست
میلی‌متر به میلی‌متر آزادراهها به اندازه تخت‌گاز راندن در آنها تخت‌گاز ساخته نمی‌شوند. کارگران چینی و ایرانی تابستان تا زمستان زیر آفتاب داغ و سرمای استخوان‌سوز کار می‌کنند تا زمین‌های خاکی، کوه‌ها، سنگ‌ها و صخره‌های جاده را از سرراه بردارند تا جاده‌ها برای رسیدن به مقصد کوتاه و کم‌خطر شوند. بدون‌شک اما هیچ‌کدام از مسافران جاده‌ها به روزهای طاقت‌فرسای آنها فکر نکرده‌اند، مسافران تخت‌گاز در مسیرهای کوتاه آزادراهها می‌رانند و هرگز نمی‌دانند این جاده‌ها چقدر برای کارگرانش طولانی بود.
کلنگ دوم
گفتیم شاه‌بیت آزادراه‌های ایران، پروژه عظیم تهران-شمال بوده و هست. با این حال، در دولت‌های مختلف وعده‌های مختلفی هم برای تکمیل و بهره‌برداری از آن داده شد، اما همچنان وعده اتمام آن در روزهای اخیر آغاز دیگری است. راه‌ها یکی از ارکان توسعه پایدار در کشورها هستند. تاریخی‌ترین پروژه راهسازی ایران که فرازونشیب‌های زیادی را در دولت‌ها پشت‌سر گذاشته، مزیت‌های زیادی برای کشور دارد. به‌گفته کارشناسان تکمیل این پروژه به دسترسی آسان‌تر مسافران جاده، کاهش حجم ترافیکی، رونق اقتصادی شهرها، توسعه بخش حمل‌ونقل، صرفه‌جویی در مصرف و هزینه‌های سوخت، پویایی صنعت گردشگری، گسترش مراکز آموزشی، خدماتی و صنعتی شهرهای شمالی کشور کمک‌های فراوانی خواهد کرد. با این حال، برخی از کارشناسان معتقدند به تناسب ایجاد دسترسی سریع و آسان به کناره شمالی کشور باید زیرساخت‌هایی مانند پایگاه‌های امدادونجات، مراکز بهداشتی و درمانی و فضاهای گردشگری نیز در شهرهای منتهی به این آزادراه توسعه پیدا کنند.
کلنگ سوم
به گواه آمار روند پیشرفت آزادراه تهران-شمال در دولت‌های گذشته سالانه ٢درصد و در دولت یازدهم ٣درصد اعلام شد. با این حال، تکمیل این پروژه تا پایان دولت دوازدهم یکی از برنامه‌های دولت حسن روحانی است. اسحاق جهانگیری که چند روز پیش برای تکمیل قطعه یک این آزادراه تا پایان امسال اظهار امیدواری کرده، اما سال گذشته در بازدید از این آزادراه، آن را «نماد ناکارآمدی و حتی بی‌عرضگی» در سال‌های گذشته خواند. با این حال به گفته معاون وزیر راه‌وشهرسازی از دو‌سال پیش که کار تکمیل این پروژه به ۶پیمانکار ایرانی واگذار شد، درصد پیشرفت آن از ٣٢ به ۸۵درصد رسیده است. با این حال، بخش دیگر این ماجرا به هزینه‌های ادامه کار برمی‌گردد. براساس برآوردهای انجام‌شده قطعه یک این پروژه تاریخی یک‌هزارو٨٠٠میلیارد تومان روی دست کشور خرج گذاشته و برآوردهای وزارت راه‌وشهرسازی حاکی از این است که۷۰۰میلیارد تومان اعتبار دیگر برای تکمیل ١۵درصد باقی‌مانده بودجه لازم است.
کلنگ آخر
هزینه قطعه دوم این آزادراه هم بر همین منوال است. قطعه‌ای با ۶بخش پیچیده با تونل‌های عریض و طویل. تونل ۶هزارو۴۰۰متری البرز یکی از همین پیچیدگی‌های پیشروی کارگران و مسئولان بود. با این حال تاکنون هزارو۲۰۰متر آن حفاری‌شده و باید تا پایان سال ۵هزارو٢٠٠ متر باقی‌مانده از آن نیز به پایان برسد. درحالی‌که برآوردها برای تکمیل قطعه دوم ٢هزار‌میلیارد اعتبار نیاز دارد، با وعده‌های داده‌شده از طرف مدیران این پروژه درخصوص تکمیل آن تا پایان سال ٩۶ باید منتظر آغاز سال ٩٧ و سفر در آزادراه تهران-شمال باشیم. امروز در صفحه «یک پرسش چند پاسخ» با کارشناسان در رابطه با پیامدهای خوب و بد آزاد راه تهران-شمال گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانید.
اندر خم یک جاده
عمر آزادراه تهران‌شمال برمی‌گردد به ۴٣سال پیش. همان زمان که جای خالی مسیری کوتاه از تهران تا شمال در کشور احساس شد و این موضوع در فاز مطالعاتی قرار گرفت. اتصال پایتخت به کناره‌های ساحلی دریای خزر از سال ١٣۵٣ کلید خورد، بنابراین تاریخ به تاریخ پروژه‌های طولانی کشور پیوسته است. اجرای طرح اولیه این پروژه در سال ١٣۵۶ با تقاضای یک شرکت فرانسوی که قول اجرای آن را درمدت ۵سال و با هزینه ٧۵میلیارد تومان داده بود، به‌طور جدی وارد مرحله اجرا شد، اما درنهایت به این شرکت سپرده نشد. این دوران که همزمان با بحبوحه انقلاب ۵٧ پیوند خورده بود درنهایت با پیروزی انقلاب به دولت‌های اسلامی به ارث رسید. بدون‌شک شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نیز یکی از دلایل در اولویت قرار نگرفتن این پروژه در آن سال‌های سخت است.
در سال ١٣٧٣با تاکید دولت و وزارت راه برای ساخت یک راه ارتباطی سریع در مسیر تهران-شمال، طرح کالبدی گیلان و مازندران به تصویب شورای‌عالی معماری و شهرسازی رسید، تا این‌که کلنگ ساخت این پروژه در آذرماه ۷۵ و در دولت سازندگی به زمین خورد. نخستین قرارداد این آزادراه بین وزارت راه و ترابری وقت و بنیاد مستضعفان منعقد شد. در دهه‌ها و دولت‌های مختلف این پروژه با موانع زیادی ازجمله مشکلات بودجه‌ای و مدیریتی مواجه شد. سال ١٣٨١ و در دولت سیدمحمد خاتمی پروژه ساخت آزادراه تهران-شمال جزو اولویت‌های دولت بود، اما به‌دلیل عدم‌تخصیص اعتبارهاى این طرح باز هم به سرانجام نرسید. در دولت محمود احمدی‌نژاد، قرارگاه خاتم‌الانبیا به‌عنوان پیمانکار قطعات ۲ و ۳ آزادراه وعده ساخت این دو قطعه را در مدت ۳سال داده بود، اما با پایان دولت دهم وزارت راه‌وشهرسازی دولت یازدهم این مصوبه را لغو کرد.
در سال ٩٣ نیز اختلاف بین بخش خصوصی و دولتی و پیچیدگی اجرا و تعیین پیمانکاران باعث شد برای رسیدگی به این اختلافات این پروژه به‌طور موقت از دستور کار خارج شود. با همه این فرازونشیب‌ها اما حالا روند پیشرفت این آزادراه در دولت حسن روحانی نوید روزهای پایانی و افتتاح را می‌دهد.
دغدغه مسافران کاهش پیدا خواهد کرد
شهرام کوسه غراوی – عضو کمیسیون عمران مجلس| کارشناسان معتقدند دولت یازدهم روند ساخت آزادراه را سرعت بخشیده و در این مدت این پروژه جهشی قابل توجه داشته است. شهرام کوسه غراوی، عضو کمیسیون عمران مجلس در رابطه با بهره‌برداری از این پروژه به «شهروند» می‌گوید: «بین وزارت راه و شهرسازی دولت یازدهم و بنیاد مستضعفان به‌عنوان کارفرمای آزادراه تهران- شمال هماهنگی و یکپارچگی وجود داشت. همین هم دلیل پیشروی سریع‌تر این پروژه در این دولت است. بنابراین آن چیزی که برای اتمام این پروژه تا پایان سال ٩٩ وعده داده شده امکان محقق شدن دارد، ضمن این‌که قطعه دوم آن قطعا تا پایان امسال به بهره‌برداری خواهد رسید.»
به عقیده کارشناسان، با بهره‌برداری قطعه یک آزادراه تهران – شمال حجم بار ترافیکی در جاده چالوس، هراز و آزادراه قزوین – رشت کاهش پیدا خواهد کرد. قطعات دوم و سوم آزادراه تهران – شمال نیز باعث می‌شود مسافران جاده علاوه بر امنیت، بدون ترافیک در این آزادراه تردد کنند. کوسه غراوی معتقد است تکمیل این پروژه بار روانی ترددکنندگان این منطقه را کاهش خواهد داد و در این‌باره می‌افزاید: «با بازگشایی این آزادراه مردمی که در تابستان به شهرهای شمالی کشور سفر می‌کنند دیگر در ترافیک‌های طولانی‌مدت جاده‌های شمالی گرفتار نخواهند شد. بنابراین کاهش بار روانی این پروژه بسیار موثر و به نفع مردم خواهد بود.»
این نماینده مجلس در پایان با بیان این‌که بنیاد مستضعفان و برخی از نمایندگان مجلس مانند آقای احمدی لاشکی پشتکار زیادی برای پیگیری مشکلات و تکمیل این پروژه دارند، اظهار می‌کند: «در کنار انتقاد باید فرهنگ تشکر را هم رواج داد. در این دولت اتفاق‌های خوبی برای این پروژه افتاده است. قدردانی از مسئولان باعث ایجاد انگیزه و تلاش بیشتر در هر کاری خواهد شد بنابراین در شرایطی که بعد از این همه‌سال خبرهای خوبی از اتمام ٨۵درصد از قطعه ٢ این آزادراه به گوش می‌رسد باید به جای انتقاد، فرهنگ تشکر را جا بیندازیم.»
عدم زیرساخت در شهرهای شمالی مشکل‌ساز خواهد شد
عزت‌الله یوسفیان‌ملا- نماینده کمیسیون برنامه و بودجه مجلس| آزادراه تهران- شمال هم مثل خیلی از پروژه‌های ناتمام دولت‌های احمدی‌نژاد برای دولت حسن روحانی به ارث گذاشته شد. وعده‌های مکرر در اتمام پروژه تهران- شمال که در دولت‌های قبل نیز انتقادهای فراوانی را نصیب خود کرد، این‌بار در دولت یازدهم و از طرف منتقدان دولت هم این ماجرا به قوت خود باقی است. عزت‌الله یوسفیان‌ملا نماینده کمیسیون برنامه و بودجه مجلس در رابطه با اتمام این پروژه در دولت دوازدهم به «شهروند» می‌گوید: «در روزهای اخیر گفته شد این پروژه تا پایان امسال به بهره‌برداری می‌رسد، البته منظور آقایان بهره‌برداری از قطعه دوم آزادراه تهران- شمال است، اما کسانی که به پروژه آشنایی دارند، به خوبی می‌دانند که قطعه یک و دو آزادراه تهران- شمال عددی نیست و مشکلی را به آن صورت حل نمی‌کند. بنابراین وعده اتمام قطعه‌های کوچک این آزادراه مشکلی را هم حل نمی‌کند.» یوسفیان‌ملا معتقد است؛ عزم جدی برای انجام این پروژه وجود ندارد و دراین‌باره می‌افزاید: «این پروژه متولی‌های مختلفی داشته، مانند بنیاد مستضعفان و وزارت راه. با این حال، یکی از دلایل زمانبربودن این پروژه هزینه و اعتبارات آن بود، هنوز هم همین‌طور است.
اگر اعتبارات ١۵درصد فاز باقی مانده، از قطعه ٢ تأمین شود، شاید امکان بهره‌برداری از آن وجود داشته باشد. اما درنهایت با عدد و رقم‌های کلانی معادل ٧٠٠ تا ٨٠٠میلیارد تومان که برای اتمام این پروژه پیش‌بینی شده، بعید است که در سال‌های آینده نیز این پروژه به‌طور کامل به اتمام برسد.» با این حال، این روزها نگاه دیگر منتقدان این پروژه به عدم وجود زیرساخت‌های شهرهای منتهی به آزادراه تهران- شمال است. جاده‌ها و خیابان‌های شهرهای شمالی کشور همان شکل و ظرفیت قدیم‌شان را دارند و هنوز زیرساخت‌هایی برابر با پروژه آزادراه برای آنها فراهم نشده است.
یوسفیان‌ملا با بیان این‌که اگر زیرساخت‌های شهرهای شمالی فراهم نشود، اتمام این پروژه مشکل بزرگتری را به وجود خواهد آورد، می‌گوید: «رانندگان با سرعت ١٢٠کیلومتر آزادراه تهران- شمال را یک‌ساعته طی می‌کنند اما اگر شهرهای شمالی متناسب با این پروژه پیش نروند، بار ترافیکی و چالش بزرگی به وجود خواهد آمد. شهرهای شمالی درحال حاضر هم ظرفیت و گنجایش خودروها و مسافران را ندارند و تصور کنید اگر رانندگان یک‌ساعته به این مقصد برسند، چه بار ترافیکی و معضل بزرگی به وجود خواهد آمد.»
پایگاه خبری تحلیلی برزن نیوز نخستین پایگاه تخصصی مطالعات میان رشته ای (برنامه ریزی شهری – منطقه ای)
