شهرسازی و معماری در مواجهه با کرونا

مرتضی حیدریان نجفی کارشناس اطلاعات مکانی در یادداشتی اختصاصی برای برزن نیوز نوشت: بیش از یک ماه از درگیر شدن جامعه با موضوع ویروس کرونا می گذرد و اکنون دیگر کاملا مشخص شده که این چالش بسیار بیشتر از این دامنگیر جامعه ما و البته جامعه جهانی خواهد بود. در همین مدت کوتاه این ویروس (که به دلایل متعدد دوست ندارم واژه منحوس را برایش به کار ببرم) زندگی مارا به طور کامل دگرگون کرده است. اگر هر سال برای عید به مسافرت می رفتیم٬ دید و بازدید و خرید شب عید یا تفریح و گردش های معمول را داشتیم٬ باوجود این ویروس همه این موارد یا از زندگی ما حذف شده و یا شکل و رنگی دیگر پیدا کرده است. از این هفته یا یکی دو هفته دیگر که کار و فعالیت های اقتصادی مردم به تدریج آغاز شود٬ خواهیم فهمید که این دگرگونی تا چه حد دامن کار مردم و اقتصاد جامعه را خواهد گرفت. بخشی از این تغییرات ناشی از اثر روانی بحران کرونا است و بخشی هم ماهیت اقتصادی و اجتماعی خواهد داشت. اما این تازه شروع ماجراست. طبق برآوردهای مختلف درگیری جامعه جهانی با کرونا از چند ماه تا چند سال ادامه خواهد داشت و باید توجه کرد که این ویروس اولین نمونه از چالش های مشابهی است که پیش بینی شده در آینده پیش روی بشر قرار گیرند. بدیهی است که جامعه های بشری برای تضمین تداوم رشد و توسعه یا حتی تداوم بقای خود ناچار خواهند بود که متناسب با تهدیدی اینچنین، به تغییراتی در جنبه های مختلف زندگی مردم و روابط بین جوامع تن دهند. اگرچه فعلا تدابیر عاجل و کوتاه مدت دولت ها در زمینه نظام بهداشت و سلامت٬ ذهن عموم را کاملا درگیر خود کرده، به هیچ وجه بعید نیست که این تغییرات تمامی جنبه های تمدن بشری را تحت تاثیر قرار دهد و تغییرات پایداری در نمودهای این تمدن ازخود برجای گذارد. از این میان با توجه به عنوان یادداشت حاضر٬ تغییرات فیزیکی یا تغییراتی در روابط انسانی بیشتر مد نظر است که می تواند در زندگی و فعالیت شهری تاثیر گذاشته٬ شکل و اجزای شهر را به عنوان محل زندگی انسان ها متحول کرده و نهایتا منجر به ساخت شهرهایی متفاوت از شهرهای کنونی در آینده دور یا نزدیک شود. شاید هنوز عبارت اخیر کمی دور از ذهن به نظر برسد اما این روندی است که از همین حالا هم شروع شده. در ادامه شواهدی برای اثبات این ادعا ارایه خواهد شد.

درهفته گذشته خبر جالبی منتشر شد که در شهرهای آلمان٬ تقریبا دو هفته بعد از ورود کرونا به این کشور٬ طرحی برای تعریض خطوط مخصوص عبور دوچرخه ارایه و حتی اجرای آن آغاز شده است که هدف از آن٬ فاصله گذاری بیشتر بین دوچرخه سواران برای کاهش خطر انتقال ویروس ازسویی و ترغیب بیشتر مردم به استفاده از دوچرخه به عنوان وسیله شخصی تک نفره به جای خودرو و وسایل نقلیه عمومی است. در همین کشور توصیه هایی ازسوی وزارت بهداشت منتشر شد برای طراحی ورزشگاه ها به نحوی که در زمان شیوع بیماری های واگیردار٬ برای تبدیل به نقاهتگاه یا بیمارستان موقت بهینه باشند. حتی خبر دیگری از توصیه های آتش نشانی انگلیس نیز منتشر شد که عمدتا مربوط به نحوه اتصال وسایل الکترونیکی به برق شهری یا استفاده از آنها در مکانهایی خطرآفرین مانند تخت خواب و میز آشپزخانه بود.

این نمونه ها از این جهت ارایه شد که هر یک نشانه ای از درک فوری از لزوم تغییر در محل زندگی انسان ها یا تغییر در رفتار آنها برای سازگاری با شرایط جدید هستند؛ یکی درمقیاس شهرها و سکونتگاه های بزرگ انسانی و دیگری در مقیاس بناها و ساختمان های مورد استفاده مردم. ازسویی باید شهرها را برای مبارزه با این ویروس و موارد مشابه تجهیز و بهینه سازی کرد و از سوی دیگر در معماری بناها و محوطه های عمومی و شخصی، امکاناتی برای مدیریت بحران و البته انطباق زندگی مردم با شرایط بحرانی درنظر گرفت. موارد زیر شاید مثال های ساده ای باشند از تغییراتی که می توان انتظار داشت در ساخت و شکل شهرها و اجزای آن٬ تا جزیی ترین المان های معماری در بناها ایجاد شوند:

• توجه بیشتر به ایجاد زنجیره های تولید مستقل و بسته در واحدهای جغرافیایی(کشور٬ استان٬ حتی شهر و…) و شکل گیری شهرک های صنعتی بزرگ تر
• توجه بیشتر به الگوهای تقسیمات شهری که در آن ها هسته هایی کاملا قابل جداسازی و قرنطینه٬ شکل می گیرند و قاعدتا از نظر خدمات نیز مستقل تر از محلات و نواحی معمول در شهرهای کنونی خواهند بود.
• توجه بیشتر به کاربرد وسایل نقلیه شخصی تک نفره مانند دوچرخه و موتورسیکلت در نظام رفت و آمد شهری و ساماندهی آنها.
• تغییر در شعاع عملکرد خدمات درمانی و بهداشتی یا سرانه های آن (مثلا سرانه تخت بستری) ونیز توجه بیشتر به احداث بیمارستان های بزرگ به جای کلینیک های تخصصی محدود.
• افزایش سرانه زمین و فضای مسکونیِ در اختیار هر فرد یا تعیین حداقل تعداد اتاق در اختیار خانوار برای دورکاری و کار در منزل یا قرنطینه خانگی.
• پیش بینی فضاهای تفکیک شده و شخصی قابل رزرو در اماکن عمومی (مثلا کتابخانه ها) برای دورکاری در شرایط بحران.
• تجدید نظر در سیستم های تهویه اماکن عمومی.
• تغییر در جنس و شکل وسایلی که در اماکن عمومی به طور معمول با دست و بدن مراجعین تماس دارند مانند دستگیره ها و دکمه ها و…
• پیش بینی تعداد بیشتر درگاه برق برای هر اتاق.
• …

تمامی موارد فوق در شرایطی قابل تصور است که شهرها در شرایط نسبتا مناسبی از نظر تامین نیازها و خدمات معمول در جریان زندگی عادی جامعه قرار داشته باشند و جامعه به خودی خود نیز مشکلات و بحران های حل نشده و پیدا و پنهان زیادی نداشته باشد. چون در این صورت احتمالا اثر مشکلات قبلی با ایجاد بحران جدید تشدید نیز خواهد شد و احتمالا راهکارهای ویژه ای نیز برای رفع معضلات مضاعف بوجود آمده باید پیش بینی شود که نیروی متمرکز بر حل بحران را فرسوده خواهد کرد. برای درک بهتر این مطلب کافی است که آمار مرگ و میر را در جوامع به نسبت جوان شرقی با جوامع پیرتر غربی مقایسه کنیم و تصمیمات سختی را که به همین دلیل پزشکان کشورهای غربی به ناچار اتخاذ کردند به یاد آوریم. همچنین با کمی صبر٬ آمار بیکاری٬ تورم٬ رشد اقتصادی و… را قبل و بعد از شیوع کرونا در جوامعی با اقتصاد ضعیف تر بررسی نماییم! خلاصه این که٬ درس دیگری که باید از شیوع کرونا گرفت این است که هر نوع نقطه ضعفی در یک جامعه٬ در شرایط بحرانی منجر به تشدید بحران و نتایج منفی آن خواهد شد. ناگفته پیداست که در این میان ضعف در مدیریت و راهبری جامعه مشکلی است که تبعات آن بیش از هر چیز دیگری در شرایط بحرانی بروز خواهد نمود. مثلا وقتی مدیریت شهری و نهادهای مسٔول نظارت بر ساخت و ساز به هر دلیلی نسبت به عدم رعایت سرانه های مختلف بی توجه و حتی در فکر ساخت واحدهای مسکونی کوچک تر از معمول هستند٬ صحبت از افزایش سرانه ها به شوخی می ماند! همچنین وقتی بدنه تخصصی فنی و مهندسی٬ در نظام تصمیم گیری شهرها به حاشیه رانده شده و به جای ایفای نقش تصمیم سازی و مشاوره فنی در شکل گیری سیاست ها٬ صرفا جایگاهی در حد توجیه تصمیمات و سیاست های ابلاغی ازسوی کارفرما پیدا کرده باشد٬ تجدید نظر اصولی و فنی در سرانه ها بی معنی خواهد بود! در چنین شرایطی حداکثر انتظاری که می توان از تاثیر بحران کرونا بر تصمیمات و اقدامات آتی داشت٬ پافشاری بیشتر بر تحقق همان سرانه های قبلی است که حداقل از تشدید بحران های آتی جلوگیری شود. چیزی که مدتهاست درمورد بلایای طبیعی و بحران های اجتماعی و اقتصادی کشور٬ جای خالی آن مشهود بوده و کمتر اقدامی در راستای رفع آنها انجام شده است!