کرج؛ کلانشهر فشرده

شهر کرج با مساحت ۱۵۱٫۵ کیلومتر مربع جمعیتی بالغ بر یک میلیون و شصد هزار نفر در خود جای داده است که تراکم جمعیتی برابر با ۱۰۵۷۹ نفر در کیلومترمربع دارد. در حالیکه تراکم جمعیتی شهر تهران که دارای مساحت ۷۳۰ کیلومتر مربع (بزرگترین شهر غرب آسیا) می­ باشد برابر با ۱۱۹۰۹ نفر می ­باشد. نزدیک شدن تراکم جمعیتی کرج و تهران در حالی است که تهران به عنوان پایتخت دارای زیرساخت­ هایی است که تحقق آنها برای شهر کرج در کوتاه مدت امکان پذیر نیست. افزایش جمعیتی شهر کرج (با احتساب شهر فردیس جزء شهر کرج) در سال ۹۰-۹۵ در حدود ۱٫۹۴ درصد بوده که نسبت به سال آماری ۸۵-۹۰ که رشد ۳٫۳ درصدی را دارا بوده است که این موضوع کاهش محسوسی را نشان می ­دهد. این در حالیست که شهر تهران در بحث نرخ رشد سال های ۹۰ – ۹۵ با رشد ۱٫۰۴ روبرو بوده و با مشکل عدم تعادل جمعیتی و جمعیت سربار بیشتری روبرو است.
تراکم جمعیتی کل استان البرز ۵۲۷ نفر در کیلومتر مربع است و شهر کرج ۲۰ برابر استان دارای تراکم جمعیتی است در حالیکه تنها ۲٫۹ درصد از مساحت استان را شامل می ­شود، یعنی ۵۴ درصد جمعیت استان تنها در ۲٫۹ درصد از مساحت ساکن هستند و ۴۶ درصد از جمعیت استان در ۹۷٫۱ درصد از مساحت آن ساکن شده­ اند.
اندازه شهر و تراکم جمعیتی هر چند نمی تواند معیار کاملی برای سنجش کیفیت شهر باشد و دیدگاه ­های مختلف و متضادی درباره این موضوع وجود دارد که هم درباره باب مزایای متراکم بودن و هم مشکلات این تراکم مطرح است. قصد این نوشته نیز بررسی معایب و مزایای این فشردگی نیست بلکه درک وجود این مسئله و شدت این مسئله در کرج است که برنامه­ ریزی­ ها و سیاست ­های اجرایی با رفتار جمعیتی استان مطابقت پیدا کند.
شهری شدن کامل استان البرز به نحوی است که ۹۲٫۶ درصد جمعیت استان در نقاط شهری ساکن و تنها ۷٫۴ درصد جمعیت در نقاط روستایی مستقر شده است که نشان می­دهد توزیع مناسبی از فرصت­ ها در استان ایجاد نشده است. بعنوان مثال شهر اشتهارد با داشتن یکی از بزرگترین شهرک های صنعتی ایران تنها توانسته سهم ناچیزی در حدود ۱ درصد از جمعیت استان را در خود جای دهد که شدت این عدم توزیع جمعیتی را نشان می ­دهد.
در رده بندی جمعیتی نیز شهر فردیس با داشتن ۱۸۱ هزار نفر با اختلاف زیاد، با داشتن تنها ۶٫۶۷ درصد از سهم جمعیتی استان در مرتبه دوم قرار دارد که فاصله بسیاری با کرج داشته و در مرتبه سوم نیز شهر کمالشهر با جمعیت ۱۴۱ هزار نفر قرار دارد. هر دو شهرهای مرتبه دوم و سوم متصل به شهرکرج بوده و حتی در گذشته مناطقی از شهر کرج محسوب می­ شدند بنابراین جدا دانستن این شهرها فقط در تقسیمات سیاسی و اداری مطرح است و ساختار کالبدی مجزا از شهر کرج نیستند. از مرتبه سوم به بعد شهرهای استان، شهرهایی مطرح می­شوند که شکل مستقلی از نظر کالبدی با شهر کرج دارند.
در رشد جمعیتی شهرهای شرقی استان بجز شهر گرمدره از رشد کمتری نسبت به بقیه نقاط شهری برخودار بوده­ اند به نحوی که کرج در رشد جمعیتی پایین ­تر از شهر طالقان قرار گرفته است اما هنوز سهم بالایی رشد جمعیتی کرج مربوط به مهاجر پذیر بودن شهر است.
از نظر مساحت استان البرز در رده ۳۱ بین استان های کشور قرار دارد یعنی کوچکترین استان کشور و از نظر جمعیتی در رده ۱۱ در بین استان های ایران قرار گرفته است. شهر کرج چهارمین شهر پر جمعیت ایران به ترتیب بعد از تهران، مشهد و اصفهان قرار دارد. در بین شش شهر پرجمعیت ایران شهر کرج دارای کمترین محدوده شهری است و تفاوت ۵۰ کیلومترمربعی با شهر ششم (تبریز) دارد که نشان عدم توازن این کلانشهر کوچک در جمعیت و مساحت دارد.
مقیاس و تراکم می ­تواند به عنوان فاکتورها و آیتم ­های مناسبی باشند که نزدیکی به خدمات و کاهش هزینه را در بر داشته باشند ولی این مسئله مستلزم برنامه ­ریزی متناسب با این فشردگی و دیدن زیرساخت ­های لازم برای چنین شهری است. ترافیک شدید معابر در ساعات اوج و عدم توزیع نامناسب در سطح در حال حاضر نشان می­ دهد چنین برنامه­ ای برای شهر کرج وجود نداشته و شاید در آینده مشکلات اجتماعی و تفاوت­ های طبقاتی و عدم توزیع مناسب خدمات مشکلات عدیده ­ای برای شهر کرج به وجود آورد که با توجه به مقیاس این شهر غیر قابل مهار خواهد بود.