کارآمدتر نمودن محلات هدف بازآفرینی از طریق شناسایی فضاهای بی­دفاع شهری

برزن نیوز: نوسازی و بهسازی بافت­های فرسوده شهری از گذشته تا کنون رویکردها و فرایندهای متعددی را به خود دیده است. اما پیرو مصوبه مورخ ۱۷/۹/۱۳۹۳ شورای عالی دال بر تغییر رویکرد «فرسودگی» به «ناکارامدی» و تاکید بر رویکرد «بازآفرینی­شهری» به جای «بهسازی و نوسازی»، سیاست بازآفرینی شهری، به عنوان سیاستی جامع و کامل به منظور ارتقای کیفیت زندگی محله­ها و محدوده­های ناکارامدشهری تعریف شده­است.

سیاست «بازآفرینی شهری پایدار» اصلی­ترین و متاخرترین سیاست وزارت راه و شهرسازی در ساماندهی بافت­های ناکارامد شهری است؛ که توامان با لحاظ­نمودن راهکارهای اجتماعی، اقتصادی، زیست­محیطی و کالبدی- فضایی در دستورکار مدیریت­شهری قراردارد. مفهوم بازآفرینی شهری فرآیندی است؛ که به خلق فضاهای شهری جدید با حفظ ویژگی­های اصلی فضایی (کالبدی و فعالیت) منجر می­شود (Roberts & Skyes,2000). کاهش فقر شهری، تحقق حکمروایی شهری، ارتقای تاب­آوری شهری و ارتقای هویت و منزلت مکانی از اهداف اصلی بازآفرینی شهری است؛ که جامع­نگری در اقدامات و توجه به تمامی وجوه پایداری در تعریف برنامه­ها، اتخاذ نگرش فضایی – راهبردی، یکپارچه، بلندمدت، منعطف، فراگیر و همه­شمولی، شهرنگر و زمینه­گرا با مشارکت حداکثری تمامی ذی نفعان و ذی نفوذان از اصول اساسی در بکارگیری رویکرد بازآفرینی در شهرها می­باشند.

ناکارآمدی و زوال بافت شهری، با ماهیت پخشایش و گستردگی تدریجی، رفته رفته زوال و نابودی سایر بخش­های یک بافت شهری را ایجاد می­کند و این زوال در بدنه هویت اجتماعی، کالبدی و اقتصادی و محیطی سایر بافت شهری رسوخ می­کند، و آنگاه حذف و ازبین بردن زوال، امری دشوار می­گردد.

با پدیدارشدن ناکارامدی و فرسودگی در بافت­های شهری، برخی از فضاهای بافت به دلیل خصوصیات کالبدی و اجتماعی بارز، به فضایی فاقد هویت و گمشده در زیست و سکونت ساکنین بافت منجر می­شود. این فضاها به دلیل جای­دادن خشونت، ناامنی، ترس، جرم و … در خود به عنوان فضاهای بی­دفاع شهری تلقی می­شوند. عمدتا این فضاها دو جنبه عینی و ذهنی را در بردارند؛ و در اختیار و نظارت کسی نمی­باشند.  اگرچه فضای بی­دفاع در هر بافت شهری امکان رشد دارد، اما اصولا بافت­های ناکارامد به دلیل نفوذ زوال و فرسودگی بیشتر پذیرای چنین فضاهایی می­باشند.

از طرفی در رویکرد بازآفرینی شهری، توجه به مردم و نهادهای مردمی و تسهیل­گر از ارکان مهم بازآفرینی­شهری پایدار است. از این نظر دفاتر تسهیلگری با آگاهی از روندها و نقش­ها، ساکنین را برای رسیدن به هدف مشترک جلب و در مدار مشارکت و توسعه محلی قرار می­دهند. دفاتر تسهیلگری با بسیج ظرفیت­های اجتماعی، جذب منابع و بسیج ظرفیت­های مالی موجود، پی­گیری تامین زیرساخت­ها و خدمات محله­ای؛ بهسازی محیطی و ارتقاء کیفیت عرصه عمومی و … گام­های اساسی در اجرای رویکرد بازآفرینی­شهری دارند.

شناسایی فضاهای بی­دفاع شهری، یکی از پروژه­های محلی در مقیاس خرد با ماهیت اجرایی، کوتاه­مدت است، که در صورت عملی­شدن آن همگام با مشارکت و تشریک­مساعی ساکنین، به دلپذیری و مطلوبیت، اعتماد، مشارکت، باور و رضایت ساکنین می­انجامد.

فرآیند بازآفرینی­شهری در مقیاس محله، بدون تشریک مساعی ساکنین که از زمان و فضا، پتانسیل و قابلیت­های بافت محلی و ساکنین آگاهی و اشراف دارند، امری ناشدنی و شکننده می­باشد. ساکنان محدوده­های هدف بازآفرینی به دلیل آگاهی از فضا و گوشه­های بلااستفاده و تاثیر عینی و ذهنی این فضاها بر تصور ذهنی ساکنین، می توانند فضاهای بی دفاع را شناسایی و در جهت استفاده مثبت و موثر از آن راهکارهای بهینه و مطلوبی ارائه نمایند. فضاهای گمشده و بی دفاع عمدتا در گوشه­ها و کنج­های بافت­ها، تقاطع­های نابسامان، زیرگذرها و زیرپل­های فاقد کیفیت محیطی و روشنایی، برخی از بناهای مخروبه، عقب نشینی­ها و فرورفتگی در اثر اجرای طرح­های شهری و … را شامل می­شوند . طرح­ها و پروژه­های مرتبط با شناسایی فضاهای بی­دفاع شهری و بازآفرینی آن­ها در راستای کیفیت زیست محدوده هدف، از نمونه برنامه­های محرک رشد و توسعه در حوزه عرصه باز همگانی است که به خلق فضای شهری جدید، فضاهای بازفراغتی، منجر می­گردند.

اگرچه راهکارهای موثر در استفاده مجدد از فضاهای بی­دفاع شهری باید از بطن مشارکت و کنش جمعی ارائه شود، ولیکن قلمروگرایی و نظارت طبیعی، کارکرد محوری، تزریق روشنایی از بدیهی ترین راهکارها و پیشنهادات در بازآفرینی فضاهای شهری بی­دفاع می­باشند.

دفاتر تسهیلگری باید ضمن شناخت محیط با همراهی و حمایت­گیری نمایندگان و ساکنین با استفاده از ابزارسازی و روش­های مشارکتی موثر به شناسایی فضاهای بی­دفاع و واجد اولویت برنامه­ریزی و طراحی بپردازند و در دستورکار برنامه های خود قرار دهند. در صورت برنامه­ریزی و طراحی موثر این فضاها، بخش اعظمی از مشکلات کالبدی – اجتماعی محله حل خواهد شد، و درصورت تزریق فعالیت و کارکرد به فضا به رونق اقتصادی فضا نیز منجر می­شود.