حکایت “جغرافیای” نایین و “اندیشه” بزرگانش

برای من و بسیاری دیگر از ایرانیان، اسم نایین با نام دو مرد فقید و بزرگ تاریخ ایران یعنی آیت الله نایینی، فقیه آزادیخواهِ عصر مشروطه، و دکتر حسین فاطمی، روزنامه نگار و وزیر فقید دکترمصدق پیوند خورده است.

کمتر شهری در ایران سراغ داریم که دو دوره تاریخی بسیار مهم تاریخ معاصرش با دو اسم از یک شهر پیوند خورده باشد.

نایین از جمله شهرهایی است که تاریخ مردمی اش با دو نام آزادیخواه پیوند خورده است؛ یکی برای نهادینه کردن حکومت قانون و پیوند آن با فقه تلاش وافر کرد و دیگری نیز با اینکه ردای سیاست در عصر پهلوی پوشیده بود اما برای استقلال وطن و ظلم پهلوی در روزنامه باختر امروز دست به قلم شد و متاسفانه سرانجام دادخواهی و آزادیخواهی اش نیز چیزی جز ترور نشد.

با اینحال همان طور که بزرگان تاریخ هیچگاه با مرگ جسمی نمردند امروز این دو فرد بزرگوار نیز در روح و ذهن مردم همچنان زنده اند و زنده خواهند ماند.

همان طور که صحبت از مشروطه و شکل گیری حکومت قانون بدون ارجاع به کتاب “تنبیه الامه و تنزیه المله” نایینی کاری عبث و ناتمام خواهد بود، بررسی دوره مصدق و پیامدهای آن بویژه پدیده ملی شدن نفت و رخدادهای سی تیر و… نیز بدون در نظر گرفتن جایگاه، سخنرانی ها و اندیشه های دکتر فاطمی تحلیلی ناتمام و کاریکاتوری خواهد بود.

اما سوال این است که این دو چه نسبتی با جغرافیای خود یعنی نایین دارند؟

برای پاسخ به این سوال مایلم از مفهوم دلوزی “ژئوفلسفه”( geophilosophei) استفاده کنم. ژیل دلوز متفکر فرانسوی به مانند فرنان برودل که معتقد جغرافیا نقش به سزایی در شکل گیری تفکر سرمایه داری مدیترانه ای داشت، معتقد است؛ مولفه جغرافیا در تعیین شکل و فرم اندیشه بسیار موثر است و توضیح می دهد؛ تفکر یونانی بیش از آنکه برآمده از اصل و بنیاد بحث های فلسفی و روحانی یا ماورایی باشد، خاستگاهی جغرافیایی دارد و برآمده از واقعیت مادی، اتمسفر و محیط زیست یونانی است.

به همین سیاق معتقدم اندیشه آزادیخواهانه و روح سرکش و خلاف آمد روزگار در اندیشه نایینی و فاطمی، خاستگاهی جغرافیایی و برآمده از واقعیت عینی و تجربه زیسته این دو در نایین دارد.

به این اعتبار باید گفت جغرافیای نایین، زاینده است، اما زایشی در مسیر حق طلبی، آزادیخواهی و استقلال طلبی، که می بایست به این خاک احترام گذاشت.