زلزله بزرگ

برزن نیوز: پهنه تهران بزرگ در کوهپایه کوههای البرز، که بخشی از پهنه کوهزایی آلپ – هیمالیا را تشکیل می‌‌دهد قراردارد. این پهنه دارای توان لرزه‌ای بالا و با گسل‌‌های فعال و متعدد است. منطقه شهری تهران بر روی لایه‌‌های آبرفتی (که از طریق سازندهای زمین‌‌شناختی پیچیده‌‌ای بر روی سنگ سخت انباشته شده) توسعه یافته است.

برپایه داده‌‌های زلزله‌های تاریخی، تهران متحمل چندین زلزله شدید با دوره‌های بازگشت ۱۵۰ سال شده است. زلزله شناسان احتمال وقوع زلزله‌ای شدید را در آینده نزدیک در تهران می‌‌دهند زیرا این شهر از سال ۱۲۰۹ خورشیدی تاکنون زلزله مصیبت‌‌باری را تجربه نکرده است. مهم­ترین و خطرناک­ترین گسل­های تهران شامل:

• گسل شمال تهران با روند شرقی-غربی که محله‌های شمالی شهر تهران را از شرق به غرب در بر می‌گیرد.
• گسل نیاوران از یک کیلومتری جنوبِ گسل شمال ‌تهران شروع شده و به موازات آن از سعادت‌آباد و فرحزاد (شمال‌غربی تهران) تا نیاوران و شمال اقدسیه کشیده شده است. این گسل بخش محدودی از بزرگراه شهید چمران، و خیابان‌های پاسداران، دکتر باهنر، شریعتی، ولی­عصر، درکه، الف، دانشجو، بازدار و مسیل­های کاشانک، مقصودبیگ، ولنجک و درکه را قطع می­کند.
• گسل محمودیه: این گسل محله‌های ازگل، قلهک، اختیاریه و محله محمودیه، تا محدوده نمایشگاه بین­المللی تهران (شمال هتل استقلال ) امتداد دارد.
• گسل شمال و جنوب ری: این گسل، در مجاورت بزرگراه آزادگان شکل گرفته و با راستای غربی-شرقی، اتوبان تهران-قم، بزرگراه بهشت­زهرا، خیابان شهیدرجایی را قطع می­نماید. گسل جنوبِ ری، پس از گذشتن از بزرگراه آزادگان، با راستای شرقی-غربی تا محدوده سعیدآباد قابل مشاهده است.

بر اساس گزارشی که توسط مرکز مطالعات زلزله و زیست­ محیطی تهران و با همکاری آژانس همکاری­های بین­المللی ژاپن(جایکا) در خصوص ریزپهنه­بندی لرزه­ای تهران بزرگ در سال ۱۳۸۰هجری­شمسی انجام شد(از آن زمان تاکنون هیچ مطالعه جامع و کاملی درباره سطح آسیب‌پذیری شهر تهران در برابر زلزله و میزان تاب‌آوری آن در برابر زمین‌لرزه احتمالی بزرگ که هر ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال رخ می‌دهد انجام نشده است)، در صورت وقوع زلزله با بزرگای ۷-۵/۷ ریشتر ناشی از فعالیت هر یک از سه گسل مشا، ری و شمال تهران،تا ۵۵درصد ساختمان‌ها و بناهای شهر تهران و شهرک­های اقماری و حتی احتمالاً شهر کرج تخریب می‌شوند و از ۳ تا ۶ درصد جمعیت شهر تهران و پیرامون در لحظه نیز از بین می‌روند. به این معنا که در صورت وقوع زلزله ناشی از فعالیت هر یک از این سه گسل با بزرگی عنوان شده،در ساعات اولیه بعد زلزله دست‌کم ۵۰۰ تا ۱٫۵ میلیون هزار نفر جان خود را در اثر تخریب ساختمان‌ها از دست می‌دهند و در سه روز بعد زلزله به علل ثانویه( سرمازدگی، بیماری عفونی، ماندن زیرآوار و…) تا ۵ میلیون نفر تلف خواهند شد.

بررسی جداگانه خسارات جانی و مالی ناشی از هر کدام از گسل­های مذکور بیانگر این است که:

• در صورتی که زلزله‌ای به بزرگی ۷ ریشتر بر اثر فعالیت گسل ری در شهر تهران رخ دهد، ساختمان‌های معمولی شهر خسارت قابل توجهی می‌بینند، ساختمان‌هایی که به شکل نامناسب ساخته شده‌اند به شکل کامل تخریب می‌شوند و ساختمان‌هایی که با کیفیت خوبی ساخته شده‌اند دچار خسارت جزئی می‌شوند. اما چنانچه شدت زلزله ناشی از فعالیت گسل ری بیش از ۷ ریشتر باشد شریان‌های حیاتی زیرزمینی شهر نیز همچون خطوط آب، برق، گاز و… شکسته می‌شوند و آتش ­سوزی­ های مهیب رخ می­دهند.

همچنین در صورت وقوع زلزله‌ ناشی از فعال شدن گسل ری، ۵۵ درصد کل ساختمان‌های شهر تهران دچار خسارت و آسیب‌دیدگی می‌شوند این درحالی است که میزان خسارت ساختمان‌ها در جنوب شهر شامل مناطق ۱۱ و ۱۲ تا ۸۰ درصد نیز پیش‌بینی شده است و در مناطق یک تا پنج نیز آسیب‌دیدگی ساختمان‌ها تا ۳۰ درصد پیش‌بینی شده است.

• با فعال شدن گسل شمال تهران و نیاوران بیشتر ساختمان­های معمولی تخریب خواهند شد و آسمانخراش­های و برج­های تهران در مناطق ۱ و۳ نیز دچار آسیب جدی می­شوند. این شدت زمین‌لرزه سبب می‌شود معادل ۳۶ درصد کل ساختمان‌های شهر تهران دچار آسیب جدی شوند که البته این آسیب در مناطق یک تا پنج پایتخت به ۵۰ درصد ساختمان‌ها و در جنوب شهر به ۳۰ درصد ساختمان‌ها وارد می‌شود.در عین حال ۱۰ درصد از جمعیت شهر تهران نیز دچار تلفات جانی می‌شوند که میزان خسارات جانی در مناطق یک تا پنج پایتخت به ۷ درصد جمعیت این مناطق و در جنوب شهر به ۳ درصد جمعیت مناطق خواهد رسید.

مطالعات “وضعیت محیط زیست شهر تهران” که اوایل دهه ۹۰ از سوی مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران انجام شده و به نوعی تاکید می‌کند در حال حاضر پهنه شهر تهران به لحاظ جانمایی ساختمان‌ها و موقعیت گسل‌ها، در وضعیت مناسبی قرار ندارد. این در حالی است که شهرداری تهران دست‌کم از سال ۹۳ تاکنون مطابق با احکام برنامه پنج ساله دوم شهر تهران نسبت به انجام ۱۵ تکلیف مرتبط با تاب‌آور کردن شهر تهران در برابر زمین‌لرزه وظیفه داشته است که مهم‌ترین و اصلی­ترین این تکالیف شامل:

• کاهش بار تراکم جمعیت در بافت فرسوده و اجرایی نمودن طرح­های بازسازی و بهسازی این بافت­ها.
• ساماندهی مراکز برای امداد و نجات(ایجاد محوطه‌های باز و تجهیزشده درون محله‌ای را برای ایجاد مراکز امداد و نجات)
• افزایش تعداد ایستگاه‌های فعال شتاب‌نگاری به ۲۲ عدد و همچنین تهیه طرح ایجاد سامانه اعلام وضعیت اضطراری
• اجرای دقیق آیین‌نامه ۲۸۰۰ (الزام نمودن پیمانکاران و سازندگان در بکارگیری مصالح ساختمانی منطبق با استانداردهای بین‌المللی) بخصوص در ارتباط با ساخت‌وساز در محدوده حریم گسل‌های شمالی و جنوبی شهر تهران.
• توسعه و مقاوم‌سازی اماکن و مراکز امدادرسانی.
• و ممنوعیت ساخت و ساز مراکز حیاتی، حساس و مهم(مانند: بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها، مراکز آتش‌نشانی، مراکز و تأسیسات اصلی آب‌رسانی، نیروگاه‌ها و تأسیسات اصلی برق‌رسانی، برج‌های مراقبت فرودگاه‌ها، مراکز اصلی مخابرات، مراکزحکومتی و مدیریتی) در محدوده حریم گسل یا حداقل در مجاور خط گسیختگی گسل­ها هستند.

 

هرچند تاکنون ارگان­های مدیریت شهری و حکومتی تا حدودی موفق­شده­اند بخشی از تکالیف و وظایف تعیین شده در خصوص ایمن­سازی تهران بزرگ در مقابل زلزله مانند: احداث و توسعه مراکز مدیریت بحران، توسعه ایستگاه­های آتش­نشانی، بازنگری­های لازم در آیین­نامه ۲۸۰۰و ابلاغ آن و تعریف طرح مطالعاتی برای تدقیق حریم گسل­ها و بارگذاری بر روی سامانه طرح تفصیلی را به انجام برسانند.  اما با توجه به اینکه اهمیت دوچندان تهران(از یک طرف ارگان­های اصلی حکومتی، سیاسی، مدیریتی و از طرف استقرار حدود یک/ شانزدهم جمعیت کشور در پهنه تهران و پیرامون آن، اهتمام و جدیت بیشتری در خصوص ایمن­سازی این ابرشهر در قالب اجرایی کردن تمامی وظایف و تکالیف تعیین شده و جلوگیری از قانون­گریزی بخصوص در ساخت و سازهای شهری نیاز است.

در غیر این­صورت فقط با بسنده کردن به شعار و غفلت از قانون­ گریزی­ها، تراکم­ فروشی­ها و تخلفات ساخت و ساز و توسعه ­ای(که نمونه­های متعدد آن به وفور در تهران مشاهده می­شود) ­نتیجه ­ای جز آنچه در بم، کرمانشاه، رودبار منجیل رخ­داد، بدست نمی­آید و حتی در صورت بروز بحران مسئله بغرنج­تر خواهد بود و حتی ممکن است امنیت کل کشور به خطر بیافتد.

 

 

 

منابع:

1. پروژه ریزپهنه­ بندی لرزه­ای تهران بزرگ، مرکز مطالعات زلزله و زیست­محیطی تهران بزرگ، با همکاری جایکا،سال۱۳۸۰٫
2. گزارش وضعیت محیط زیست شهر تهران، مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، سال۱۳۹۰٫
3. کتاب پژوهش و بررسی ژرف نو زمین ساخت، لرزه زمین ساخت و خطر زمین لرزه : گسلش در گستره­ی تهران و پیرامون، بربریان،مانوئل، سال۱۳۷۲٫
4. وب­سایت موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران،http://irsc.ut.ac.ir.
5. گزارش نقشه­ های لرزه­خیزی استان­های ایران، موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران- واحد لرزه­نگاری، سال۱۳۹۳٫

* حامد امانی، کارشناس ارشد برنامه ­ریزی محیطی