شناسایی سمانتیک های شهری در کلانشهرهای تهران و پاریس

مقدمه:

از مهمترین مسائل هزاره سوم این است که مردم ,فضاها و محیط های عمومی را به صورت یکسان درک نمی کنند. برای اینکه این تجربه، تجربه ای مطلوب برای گستره ی کاملی از گروه های مختلف مردم باشد باید به نیازها و ویژگی های خاص آنها توجه کرد، تا به فضاها و محیط ها احساس تعلق و وابستگی کنند. کاهش خوانایی در شهرها که امروزه به طور جدی با آن روبه رو هستیم مسئله حائز اهمیتی است چرا که باعث عدم درک نقشه ذهنی شهر شده و افراد تمایلی به تردد در این شهرها ندارند. همچنین به دلیل از بین رفتن نشانه های ثابت شهری و محلی, شهروندان تعلقی نسبت به محل زندگی خود احساس نمی کنند و زمانی که تعلق خاطر شهروندان از بین برود، مشارکت در بهبود و ارتقای کیفیت زندگی شهری، به وجود نخواهد آمد.  سمانتیک شهری یکی از رویکردهای تخصصی در زمینه ی طراحی در حال توسعه است که در دربرگیرنده  بعد محتوا ، معنا و جنبه های ارتباطی در زیباسازی شهری است و در آن راهکارهایی برای دستیابی به شهرهای بی نقص و دارای بالاترین حد تکامل در قلمروهای عمومی شهری می باشد.  بنابراین در این تحقیق سعی بر این است که با استفاده از این رویکرد در زیباسازی شهری به مقایسه ای بین نشانه های شهری کلانشهر تهران و پاریس و تاثیر آن بر ساکنان شهر پرداخته شود.

منظر شهری، در حال حاضر  نقش مهمی در ارتقای کیفیت و مطلوبیت زندگی شهری ایفا می کند و واسطه ای جهت ارتباط شهروندان با پدیده ی شهر است. بنابراین منظر شهری عاملی برای شناسایی، خوانایی، هویت بخشی و تاثیر احساسی شهر بر شهروندان است. شهرهای برخوردار از منظر شهری مطلوب قادرند تا با وسعت بخشیدن به تجربه ی زیباشناختی شهروندان موجبات ارتقای تصویر ذهنی جامعه از خویش را فراهم کنند و کیفیت محیط زندگی را بهبود بخشند(قدمی و جباری، ۱۳۸۹). همین گونه است که منظر شهری به عنوان یکی از عوامل تاثیرگذار شکل گیری “برند شهری” عمل می کند و تصویری ماندگار از شهر در ذهن ساکنان و بازدیدکنندگان از آن می سازد. این مقوله همان چیزی است که امروزه پاریس را به عنوان شهر نور ، رم را به عنوان شهر عشق ، تهران را به عنوان شهر نوپرداز ایرانی، اصفهان را با عنوان نصف جهان، ونیز را به عنوان عروس دریا، میلان را شهر طراحی و مد، نیویورک را شهر انرژی و پایتخت جهان، توکیو را شهر مدرنیته و بارسلونا را با عنوان شهر فرهنگ مطرح ساخته است. پس می توان اینگونه بیان کرد که شهرها بر اساس بسترهای طبیعی، تاریخی، فرهنگی و محیط مصنوع خود هویت و شخصیت می یابند(مرتضایی و اصل فلاح ،۱۳۹۲،ص۵۲).

تصویر ۱-دور نما و منظر شهری تهران                                  تصویر۲- دورنما و منظر شهری پاریس

سمانتیک شهری:

سمانتیک شهری یکی از رویکردهای تخصصی در حیطه ی زیباسازی شهری است که در آن بعد محتوا ،معنا و جنبه های ارتباطی از موضوعات مهم به شمار می روند. سمانتیک شهری از زیر مجموعه های دانش سمانتیک که به تحلیل معنایی عناصر سازنده ی سیما و منظر شهری می پردازد. در مطالعات سمانتیک شهری دو هدف تعقیب می شود : نخست تعیین آنچه  از حیث معنایی برای شهر مطلوب است (پیش از طراحی) و دوم چه کیفیتی از این مطلوبیت حاصل شده است (پس از طراحی)(مرتضایی و اصل فلاح ،۱۳۹۲،صص۴۸۹ و۵۳۸). برای ورود به بحث سمانتیک شهری و تاثیرش بر روی مردم نخست باید ریشه های تولید، درک و انتقال معنا را از نظر گذراند ساز وکار معناسازی را بررسی کرد و به این پرسش که چگونه می توان در راستای سمانتیک شهری، نشانه های محیطی را پر معناتر ساخت؟ این پرسش در راستای این فرضیه مهم شکل گرفته است که شهر پرمعنا،شهری زیبا و خواناست .

ستاره های  معروف حک شده بر کف پیاده روهای بلوار هالیوود در لس آنجلس نیز نشانه هایی ساده اما نام آشنا برای رهگذران و جهانگردان هستند .عمده ترین کارکرد معنایی نشانه ها همان هویت سمانتیکی آنها هستند.ادراک و تصور مردم از یک شهر تحت تاثیر اسم ، نشان و شعار انتخابی آن شهر شکل می گیرد.پیروی از مفاهیم سمانتیکی در نهایت موجب خوانایی در شهر می شود.خوانایی یکی از خصوصیات مکان های زیبای شهری است.شهر خوانا شهری پاسخگو خواهد بود و آن شهری است که مردمانش و بازدیدکنندگانش رضایت بیشتری از فضاهای انسان ساخت خود دارند.درصورت برقراری خوانش صحیح است که هر شهروند می تواند ارتباط خود را با فضاهای شهری و شهر به درستی مدیریت کند، در شهر احساس امنیت کرده و از خلال این رابطه و خوانش بتواند از حس اضطراب ،افسردگی و گم شدگی در شهر مصون بماند.هویت و شخصیت شهری نیز از خلال چگونگی همین قرائت شکل می گیرد (داور پناه ۱۳۹۱ ص ۵۵).

 

 

 

بررسی نمونه های موردی بر اساس سمانتیک شهری (کلانشهر تهران و پاریس):

کلانشهر تهران:

تهران ، بزرگترین شهر و پایتخت ایران است و بیست و پنجمین شهر پر جمعیت جهان به شمار می رود انگیزه اصلی طراحی شهری در تهران بازگرداندن هویت گذشته در قالب رویکردی امروزی برای شهر است به این طریق شهروندان قادر به شناسایی خصوصیات فردی و ویژگی های شهر خود می باشند.یکی از مشکلات این شهر عدم وجود خوانایی مناسب در ساخت وسازهای جدید می باشد.

کلانشهر پاریس

پاریس پایتخت فرانسه و بزرگترین شهر این کشور است که در شمال فرانسه و یکی از شهرستان‌های ناحیه ایل-دو-فرانس است. رود سن از میان این شهر می گذرد. منطقه شهری پاریس به تنهایی حدود ۱۲ میلیون نفر جمعیت دارد و یکی از پرجمعیت ترین کلان شهرهای اروپا به شمار می آید پاریس یکی از شهرهای پیشروی جهان در زمینه‌های اقتصاد، فرهنگ، هنر، سیاست، تحصیل، تفریحات، مد و علم است. پاریس دارای القاب متعدد زیادی است، اما مهم‌ترین نام آن «شهر نور» است. این نام هم به مرکزیت این شهر در زمینه علم و تحصیلات و هم به پر نور بودن این شهر در شب‌ها برمی‌گردد (۲۰۰۶ . Jones, Colin).

بدین منظور با توجه به مطالعات انجام شده نشانه های راهبردی کلانشهر تهران و پاریس در قالب سمانتیک شهری به چهار دسته(سمانتیک تاریخی،سمانتیک کالبدی،سمانتیک علائم ترافیکی،سمانتیک هنر شهری) طبقه بندی می شوند ( تنها موارد مهم به صورت خلاصه در این تحقیق بیان می شود):

۱٫سمانتیک تاریخی و یادآور خاطره(تاریخی –فرهنگی):

از اصلی ترین عواملی که در فضای شهری به عنوان عناصر واجد معنا، کاربری چند جانبه و هویت بخش دارند نشانه های تاریخی هستند.که در عمارات،عمکردها، هنرها و در آثار خاص قابل طبقه بندی هستند می توانند ریشه دار بودن یک جامعه را متذکر شده و عامل وحدت و احراز هویت آنها شوند.نشانه های تاریخی نه تنها در عناصر و اجزا که حتی در کلیت یک مجموعه فضای شهری نیز قابل شناسایی هستند.تهران و پاریس هر دو شهرهایی پر از آثار و ابنیه تاریخی هستند و قدمتی دیرینه دارند. از نظر معناشناسی فضاها و مکان های تاریخی برای شهروندان ایجاد تعلق خاطر نموده و موجب رونق و ارتقای مکان می شود.نقش کلیدی و تاثیرگذار این پدیده در هویت و مطلوبیت یک مکان و جامعه باعث جذب توریسم و طبقه خلاق از نقاط مختلف دنیا می شود.

۱-۱-عناصر هویت مند شهر تهران:

تهران شهری بزرگ با بناهای تاریخی ،خیابان هایی با قدمتی دیرینه و خاطره انگیز، میادینی با ساختار معماری و شهرسازی سنتی ایرانی و … می باشد که پرداختن به همه این آثار مهم و باارزش نیاز به زمان و پژوهشی عمیق دارد که در این پژوهش که بر اساس سمانتیک شهری (معنا شناسی نشانه ها) صورت می گیرد تنها به نشانه های شاخص و مهم شهر تهران که از نظر سمانتیکی دارای بار معنایی مناسبی هستند و در حال حاضر کالبد و ساختار گذشته خود را حفظ کرده اند و همچنین سبب ارتقای فرهنگی می شوند پرداخته می شود.

۱-۱-۱-بنای یادبود آزادی: این برج در ابتدا به عنوان برج شهیاد نامگذاری گردید و پس از پیروزی انقلاب اسلامی به نام برج آزادی یاد می شود . این ویژگی ها و همچنین نقش آن به عنوان دروازه غربی تهران، این نماد را در ردیف عناصر هویت مند تهران جای می دهد. طبق تحقیق صورت گرفته از نظر سمانتیکی(معنا شناسی و نشانه شناسی) برج آزادی از لحاظ فرمی پیام هایی در ذهن شهروندان ایجاد می کند که کدهای بدست آمده سبب احساس تعلق ، هویت و همچنین ارتقای فرهنگ شهروندان می شود.

۱-۲-عناصر هویت مند شهر پاریس:

۱-۲-۱-برج ایفل نماد شهر پاریس : شناخته شده ترین سمبل پاریس است که برای نمایشگاه بین المللی سال ۱۸۸۹، که یادمان صدمین سالگرد انقلاب فرانسه بود، ساخته شد. امروز تنها یک برج مخابراتی است که هرساله لنز دوربین میلیون‌ها گردشگر به سمت آن نشانه می‌رود.برج ایفل، یکی از عجایب هفت گانه دنیاست و نه تنها به عنوان نماد شهر پاریس، که به عنوان یکی از برج های مشهور و قابل تامل دنیا شهرت دارد و به عنوان نماد هویتی برای شهر پاریس می باشد.

 

 

تصویر۳- برج آزادی(المان شهری) واقع در میدان آزادی تهران      تصویر۴- برج ایفل نماد شهر پاریس

 

۱-۱-۲-خیابان ولیعصر در تهران  بلندترین خیابان شهر تهران و همچنین بلندترین خیابان خاورمیانه با طول ۱۷٫۹ کیلومتر است که از میدان راه‌آهن در میانه‌ جنوبی تهران آغاز شده و به میدان تجریش در منطقه شمیرانات در شمال تهران می‌رسد در واقع این خیابان یک شاهراه ارتباطی در کلانشهر تهران به حساب می‌آید.این روزها، خیابان ولیعصر به عنوان محور ارتباطی تاثیرگذار تهران شده است و به عنوان زیبا ترین خیابان پایتخت، نقش مهمی در زندگی روزمره مردم دارد.

۱-۲-۲-خیابان شانزه‌لیزه در پاریس (به فرانسوی: Champs-Elysées) خیابانی اعیان‌نشین و از معابر اصلی شهر پاریس است. خیابان شانزلیزه در منطقه ۸ پایتخت فرانسه واقع شده‌است. فرانسوی‌ها شانزلیزه را «زیباترین خیابان جهان» می‌نامند.خیابان شانزلیزه با زیبایی فراوان، کافه ‌تراس‌های معروف و فروشگاه‌های لوکس یکی از معروف‌ترین خیابان‌های جهان است.

 

تصویر ۵-خیابان ولی عصر تهران                             تصویر۶- خیابان شانزه لیزه پاریس

۲٫سمانتیک کالبدی(ابنیه بلند مرتبه):

یک اثر هنری یا یک عنصر خاص هویت بخش به شهر در عین حالی که از نظر کالبدی و عینی یک نشانه هویتی است بیانگر تفکر و فرهنگ جاری در جامعه نیز هست.این نشانه های هویتی علاوه بر شکل ظاهری و کالبدشان واجد معنا یا معانی ای نیز هستند که این معانی هم به صورت موضوعات فرهنگی و هم به مبانی فکری جامعه نیز گواهی می دهد.

۲-۱-برج میلاد در تهران  اولین برج مخابراتی که با امکانات فوق العاده در قسمت شمالی تپه گیشا ساخته شده است .این مرکز ارتباطاتی بین المللی در مقایسه با سایر برج های دنیا رتبه چهارم را از نظر ارتفاع به خود اختصاص داده است. از آنجا که این ساختمان دارای ویژگی های ابنیه بلند مرتبه می باشد و از نقاط متعددی در شهر تهران قابل رویت است از نشانه های راهبردی شهر تهران و سمانتیک مطلوب شهری به شمار می رود (بختیاری ۱۳۸۵ :۲۶۶).

۲-۲-محله لادفانس درپاریس (La Défense): حومه مهم شهر پاریس است این منطقه یکی از بزرگترین و مهمترین مراکز اقتصادی و تجاری جهان محسوب می‌شود. منطقه لادفانس در حاشیه غربی شهر پاریس واقع شده و در امتداد محور خیابان شانز الیزه قرار دارد. این منطقه میزبان بسیاری از دفاتر و شرکت‌های بزرگ و رده اول جهان است. در پاریس مدرن ساختمان های بلند مرتبه و همچنین عناصر هویت مند شهر به عنوان نشانه های شهری از اهمیت ویژهای برخوردار هستند.ساختمان های بلند و منفردی که به عنوان نشانه برای مکان مهمی در ساختار شهر به شمار می روند و یک مکان مهم اجتماعی یا فرهنگی و یا کاربری خاصی را شاخص می کنند.

 

 

 

 

تصویر۷- برج میلاد نماد و نشانه شهر تهران      تصویر۸- محله تجاری-اداری لادفانس به عنوان نشانه اقتصادی شهر پاریس

۳٫سمانتیک علائم ترافیکی:

امروزه ساکنان شهرها بیش از آن که نیازمند سرعت در جابه‌جایی‌ها و انتقال باشند، به آرامش و درک نشانه های درست گرافیکی  از محیط اطراف  خود نیاز دارند. تمهیدات کالبدی خیابان‌های شهری باید ایمنی افراد حاضر را تضمین کند. مثلا قرار دادن گذرگاه‌های عرضی برای پیاده با نورپردازی و روشنایی مناسب در شب، تغییر رنگ مصالح این گذرگاه‌ها بخصوص در محل‌های پرتجمع یا نزدیک ایستگاه‌های حمل و نقل عمومی، اجتناب از پارک حاشیه‌ای اتومبیل در خیابان‌ها با گذاشتن علائم درست ترافیکی و تمهیدات کالبدی مناسب در تقاطع‌ها برای افزایش ایمنی پیاده در برابر سواره از آن جمله است.علائم شهری و ترافیکی می تواند به جهت یابی مسیر و هدایت درست شهروندان منجر شود بر همین اساس سمانتیک شهری به درک درست علائم و نشانه ها در فضاهای شهری کمک مطلوبی می کند در پاریس علائم گرافیکی کاملا مطابق با فرهنگ و قوانین آن شهر شکل گرفته که علاوه بر درک درست علائم به زیبایی و فرم این علائم هم توجه شده است.شهروندان و توریست ها با دیدن تابلوها و علائم کدهایی حاوی پیام دریافت می کنند که می توانند مسیر و یا مکان خود را با استفاده از این علائم پیدا کنند که همان سمانتیک مطلوب شهری است که خود سبب ارتقای فرهنگ می شود.

 

تصویر۹- علائم ترافیکی در شهر تهران                               تصویر۱۰- علائم ترافیکی در شهر پاریس

۴٫سمانتیک هنر شهری:

آثار هنر شهری بعد “احساس” و “معنا” را به شکلی ملموس و پررنگ و در قالبی خلاقانه به فضاهای شهری می افزایند و عاملی جهت تلطیف این محیط ها به شمار می روند. هنرهای شهری،در تهران در سالهای اخیر با توجه به نیاز مردم در سطح شهر بیشتر دیده میشودکه شامل بخشهایی مانند:بخش دیوار نگاری، مجسمه ها و المان های شهری، گرافیک شهری و … می‌پردازند.

پاریس شهر هنر و خلاقیت است و هنر شهری که در فضای عمومی اتفاق می افتد نشات گرفته از فرهنگ آن شهر است به طور مثال در پاریس هنر شهری صرفا دیوارنگاری یا المان های شهری نیست بلکه موسیقی زنده و تئاتر خیابانی،کارناوال ها و آیینهایی که مطابق با هویت و ساختار آن شهر است شکل می گیرد که در بطن خود پیام هایی را به شهروندان می دهد که با درک درست آن می توانند تصویر ذهنی مناسبی ایجاد کنند که همان سمانتیک مطلوب می باشد.

 

 

 

تصویر۱۲-هنر شهری در پاریس

نتیجه گیری:

نشانه ها ونمادها از اصلی ترین عواملی هستند که در تحلیل معناشناسانه شهر ایفای نقش می کنند علاوه بر عوامل شاخص هویتی و انحصاری مانند ساختمان هایی چون برج ایفل،آکروپلیس،برج آزادی و مجسمه هایی چون مجسمه آزادی ،میدان هایی چون میدان آزادی (شهیاد) ،میدان کنکورد(پاریس) ،میدان صلح آسمانی و خیابان هایی چون شانزه لیزه،چهارباغ اصفهان و لاله زارتهران، موضوعات دیگری چون خط آسمان و عوامل طبیعی (کوه ها،رودها،دریاچه ها و توپوگرافی) و همچنین عناصر و اجزا ساختمانی (از قبیل شیوه ساخت و عناصر معماری خاص مثل طاق.بادگیر و مانند اینها)نیز به عنوان نشانه هایی که عامل هویتی شهرها و نماد آنها هستند در شناسایی سمانتیک مطلوب شهری تاثیرگذار می باشند. در نمونه های موردی تهران و پاریس بعد از تحلیل نشانه شناسی این گونه می توان تحلیل کرد که سمانتیک شهری با در نظر گرفتن عناصر محیطی و تاثیر مطلوبی که از یک هویت و نشانه شهری می گیرد می تواند پیام ها و کدهایی در ذهن شهروندان ایجاد کند.تهران و پاریس هر دو قدمتی دیرینه دارند و نمادها و نشانه های خاطره انگیز و تاریخی در بطن شهر دارند که می تواند سبب افزایش حس تعلق به تهران و پاریس را به وجود بیاورد.تهران از نظر نشانه های جدید شهری که به نوعی هویت گذشته را در قالب نیاز امروز به ساکنان خود منتقل می کند تا حدودی ضعیف است ولی پاریس از نظر فضاها،ساختمان های مدرن و المان های شهری گامی رو به جلو دارد که خود سبب بالا رفتن سمانتیک مطلوب شهری در ذهن شهروندان می شود.طبق دسته بندی که برای انواع سمانتیک شهری صورت گرفت فقط نمادها و نشانه های تاریخی نمی توانند سمانتیک را در ذهن مردم به وجود آورد بلکه نشانه های گرافیکی در قالب تابلو های شهری،علائم ترافیکی،راهنما شهری و هنر شهری در قالب نمایش های خیابانی ،دیوار نگاری، مجسمه و المان های شهری و … می توانند سمانتیکهای مطلوبی را در ذهن  شکل دهند که وجود این عناصر در فضای شهری و ایجاد سمانتیک در ذهن می تواند موجب ارتقا فرهنگ شهروندان گردد.لازم به ذکر است که هنر شهری در ایران نوپا و جدید است و با توجه به فرهنگ مردم و جامعه نمی تواند همه انواع هنرهای شهری را در فضای شهری به نمایش درآورد و بیش تر در قالب دیوارنگاری شکل می گیرد که خود علاوه بر تاثیری که بر روی زیبایی شهر داشته اند توجه مردم را نسبت به زیبایی و عناصر هویتی شهر جلب کرده است و سبب شکل گیری سمانتیک های مطلوبی در ذهن شهروندان شده است.

 

منابع:

-مرتضایی،سید رضا و مهدی اصل فلاح(۱۳۹۲) ،بنیان های طراحی در زیباسازی شهری،تهران:هنر معماری قرن،سازمان زیبا سازی شهر تهران

-قدمی،مصطفی،حسین جباری،(۱۳۸۹) ،ارزیابی کیفیت منظر شهریبا استفاده از منطق فازی،در:خلاصه مقالات همایش ملی منظر شهری(ص۹۲)تهران:پژوهشکده ی فرهنگ و هنر جهادی

-داورپناه،افشین،(۱۳۹۱) ،درآمدی بر مدیریت و کاربرد نمادها و نشانه ها در فضای شهری.تهران:نشر دریافت(سازمان زیبا سازی شهر تهران)

–Jones,colin, Paris: The Biography of a City, ۲۰۰۶