طهران بدون کرج، کرج بدون تهران!

دویست و بیست و دو سال از برگزیدنِ طهران به مثابه­ی پایتخت ایران توسط آقا محمد خان قاجار سپری شده است. قریه­ای کوچک که در تصورِ خان قاجار فراتر از سه راهی ری، قزوین و شمیران نمی گنجید، حال نمایانگرِ فضایی کلیدی در قلب خاورمیانه با پیشوندهایی چون مادر شهر، کلانشهر، ابر شهر و… می باشد. جاذبه­ای نشات گرفته از منطق ِسوق الجیشی، شکل یافته با موهبت دلارهای نفتی و سازمان یافته برای منطقه­ای فراتر از خود که تهران را به پدیده فضایی بیش فعال تبدیل نموده؛ طوریکه در ظرفِ زمان و پهنه­ی مکان سودای بلعیدنِ یک سرزمین را بر سر دارد. هیچ عبارتی به اندازه “پیشی گرفتنِ رشد بر توسعه” نمی تواند شرح حال این پدیده فضایی را روشن سازد و از گذشته، حال و همچنین آینده­اش تصویر ارائه دهد. مروری بر پیشنه تحولات فضایی تهران، از وجود شکافی دیرپا بین ساکنان و سیاست گذاران فضایی در رسیدن به فهم مشترک پیرامون این پدیده فضایی خبر می­دهد.  دیوارکشی ها و تخریب دیوارهای دارالخلافه طهران در عهد قاجار، تخریب بافت اولیه و خیابان کشی­های صلیبی در پهلوی اول، افزودن عناصر فضایی و عملکردی نوین مبتنی بر اولین طرح جامع تهران در پهلوی دوم و تشدید تمرکزگرایی در دوران بعد از انقلاب اسلامی بیانگر این واقعیت می باشد که تا کنون تهران باری بیش از خود بر دوش کشیده است. پیرامون محدوده فیزیکی کلانشهر تهران، محور غرب پیچیده ترین فرایند دگرگونی فضایی را سپری کرده است. پیدایش و شکل گیری کلانشهر کرج، برجسته ترین برآیندِ فضایی این فرایند ها می باشد. محدوده­ای کوچک که با جهشی سریع از دوره روستایی و شهری گذشت و منطقه­ی بسیار وسیعی را در بر گرفت. احداث جاده قدیم، جاده مخصوص، آزاد راه، خط مترو، قطار سریع السیر و حتی زمزمه هایی بر مبنای دو طبقه نمودن آزاد راهِ موجود نشان می دهند که تعامل عملکردی بین تهران و کرج گریزناپذیر بوده است. جدا از فعالیت های روزانه ساکنان کرج در تهران و جریان آونگی سفر بین این دو کلانشهر، مولفه های نامرئی همچون وابستگی اجتماعی بین ساکنان ( سکونت بستگان درجه اول برای خانواده ها در کرج و تهران ) و جریان حساب های بانکی( افرادی که در کرج ساکن هستند ولی حساب بانکی در تهران دارند ) و حتی جریان انرژی و مواد خام شدت پیچیده تری از روابط عملکردی بین تهران و کرج را نشان می دهد. به گونه­ای که کاربست طرح مجموعه شهری تهران در سال ۱۳۷۴ در راستای تقویت ضرورتِ نگرش پکپارچه­ی فراشهری به کلانشهر تهران و نواحی پیرامونش مطرح گردید. در کنار این همه ارتباط و تعاملِ گسترده بین تهران و کرج، جدایی کلانشهر کرج از تهران با تاسیس استان البرز در سال ۱۳۸۹ از مسائلی بوده است که تا کنون آنگونه که شایسته باشد، نه خود و نه پیامدهایش مورد تحلیل و تاکید قرار نگرفته است. رویدادی که از عمیق تر شدنِ شکاف در تصور مردم و سیاست گذاران فضایی درباره­ی واقعیت های فضایی و عملکردی کشور مانند دو کلانشهر تهران و کرج خبر می دهد. با سپری شدن چندین سال از جدایی این دو کلانشهر هنوز جهش یا حتی تغییری در فرایند توسعه پایدار هیچ یک از این دو کلانشهر مشهود نبوده است. از طرفی نگاه یکپارچه به تهران و کرج نیز زیر سایه تقسیمات جدید استانی پیچیده تر جلوه می نماید( مانند تغییر عنوان و یا انتقال اداره ها و سازمان ها و نهاد با عنوان تهران از استان البرز ). همچنین ساکنان دو کلانشهر به هیچ روی مرز محسوسی در جدایی دو استان تصور نمی کنند. آنچه مشخص است تهران بدون کرج و همچنین کرج بدون تهران ماهیتی ناقص و بی معنا برای ساکنان این دو کلانشهر و حتی پژوهشگران و سیاست گذاران فضایی دارد. به نظر میرسد که ادامه این روند در آینده نیز چنگی به دل نخواهد زد و اگر سیاست گذاران فضایی خواهان نایل شدن به کیفیت مطلوب تری در این دو کلانشهر هستند، شایسته است نگرش خود را پیرامون ابرشهر تهران و کلانشهر کرج ارتقا دهند.  به کارگیری نگرش شهر- منطقه می تواند تا حدود زیادی تصور پخته تری از ارتباط عملکردی و فضایی بین سکونتگاه ها بدون محدودیت های اداری و سیاسی ارائه نماید. امید است این مفهوم در دیدگاه پژوهشگران و سیاست گذاران مورد تاکید قرار گیرد تا علاوه بر کم رنگ شدن ِشکاف دیرپا بین نگاه مردم و تصور سیاست گذاران از واقعیت های فضایی مانند ابر شهر تهران و کلانشهرکرج و سکونتگاه های پیرامونی شان، گامی اساسی در نگاه یکپارچه به پدیده های عملکردی و فضایی برداشته شود.