تنها سیاست نیست که پدر و مادر ندارد*

همه ما بارها و بارها جمله معروف”سیاست پدر و مادر ندارد”، را در مذمت امر سیاست و سیاستمداری از زبان افراد مختلف در جامعه شنیده ایم و شاید گاه خود نیز ناخودآگاه، بویژه زمانی که با ناملایمتی در حوزه اجتماعی و سیاسی رو برو شده ایم، نیز این جمله را تکرار بکار برده ایم.
عده ای چون مورخان یکی از دلایل این امر را ناشی از سابقه شاه کشی ها، وزیرکشی و پسرکشی ها و… در این کشور جستجو می کنند و بر این باورند که سیاست هر گاه اقتضا کرده حتی به نزدیکان و موسسان خود نیز رحم نکرده است،تعدادی دیگرچون فیلسوفان ریشه آن را در نهادینه شدن اندیشه های ماکیاولیستی در امر سیاسی جستجو می کنند و بر این باورند که به تعبیر ماکیاولی؛ سیاست چیزی نیست جز تجهیزخود به توسل به نیروی و نیرنگ. بویژه در دوران مدرن ابزار همیشگی سیاست همیشه همراه بانیرنگ و خدعه بوده است.
اما شاید بهتر است بپرسیم درکدام صنف،گروه، دسته، طبقه ای امروزه شاهد حدی از کاربست دروغ و خدعه نیستیم؟! به تعبیر دیگر کدام حرفه یا صنفی هست که امروزه بتواند ادعا کند که به کلی از ماکیالیسم(در معنی عامه آن)بدور است؟!
در دنیای تجارت که تقریبا می توان گفت به وفور یافت می شود، چرا که شما تقریبا هیچ فروشنده یا تجاری را نمی توانید پیدا کنید که برای تبلیغ بهتر جنس و کالایش اقدام به اغراق و یا حداقل بزک دوزک آن نکند؛ به طورمثال ما بابرخی تجار در بازار یا شرکت ها روبرویم که از رنگها، منشی ها و مدیران فروش خوش قیافه و تر و تمیز و یا بسته بندی های جذاب و… استفاده می کنند بلکه مشتریهای بیشتری نسبت به رقبابه خود جلب کنند!به تعبیر دیگر، شما هیچ تاجری را سراغ ندارید که از کالای مشابه رقیب از منظر کیفیت تعریف کند.اصلا آگهی های تبلیغاتی، که خود، به نوعی به معنای اغراق در بازنماییِ بخشی از محصول هستند،می تواند خدعه و فریب است.
در حوزه حقوق و طبابت و… نیز می توان حدی از این سیاست ماکیاولیستی را سراغ گرفت؛ مثلا زمانیکه وکیل به هر دری می زند تا از موکل خود، هر چند گناهکار، با ادله های واهی و استفاده از تکنیک های مختلف روانشناختی برای اقناع و تاثیرگذاری بر هیات منصفه استفاده کند تا او را تبرئه سازد!ویابه طور مثال پزشکان مختلفی که بدون دلیل بیماران را به مطب های خصوصی خود ارجاع می دهند و یا به عمد آنها را به تیغ جراحی برای دریافت وجهی اضافه تر، می سپارند! خود گواهی بر وجود ماکیاولیسم در این حِرَف است.
کمدی تلخ عصر ما این است که حتی حوزه های علمی و هنری نیز متاسفانه از این شیوه های ماکیاولیستی بدور نمانده اند و ما بخش هایی از این امر را در وضعیت کنونی سیستم علمی و هنری کشور در حوزه های مختلف از فروش پایان نامه و دریافت مدرک تقلبی تا زد و بندهای خاص در سینما و… شاهدیم!
بنابراین اگر ماکیاولیسم عبارت از استفاده استراتژیک از زور و تزویر و کژی و کاستی، در عرصه رقابت، برای نیل به جلب بیشتر مطلوباتی از قبیل مال و منزلت، این اختصاصی به سیاست ندارد و در عموم عرصه های اجتماعی رواج دارد.
اما سوال این است که چرا سیاست عمدتا درگیر این لقب ماکیاولیستی شده است؟
در پاسخ باید گفت؛ این امر به خاطر جایگاه مهم و خطیر امر سیاست و تاثیر و تاثر تصمیم سیاستگذاران بر زندگی تک تک مردم جامعه است؛ بویژه زمان و جایی که سیاست تقریبا بر بیشتر امور یک جامعه احاطه داشته باشد.
با اینحال دریک نقطه مقابل نیز می توان گفت که سیاستمداران به همین میزان نقش مهمی در تحقق میراث و تمدن بشری نیزدارند وشاید بتوان گفت اگر تدبیر و اقدامات سیاست مدارانی چون شارلمانی، پترکبیر، ناپلئون، کوروش، اسکندر و حتی شاه شجاع و… در طول تاریخ نبود، امروز خبری از بسیاری از بناها و کشفیات ارزشمند و اثرات ادبی فاخر و اندیشمندانی چون ارشمیدس، بوعلی سینا،لاوازیه و …. نبود.
به عبارت دیگر، اگر نظم سلسله مراتبی، قانون و قاعدمندی برآمده از سیاست و تدبیر سیاست در دوره های مختلف نبود، خبری از انباشت این تجربیات، سرمایه ها و تبدیل و تبدّل آن ها به یکدیگر نیز نبود.
فراموش نکنیم که اصناف و گروه ها تحت نظم بروکراتیک و امنیتی برآمده از سیاست، توانستند این اقدامات ارزشمند را به انجام برسانند و به نوعی مدیون سیاست اند.

بنابراین خصیصه زور و تزویر، تغلّب و تقلب، خصیصه سیاست نیست بلکه یک خصیصه انسانی است.
اما از آنجا که سیاست در طول تاریخ و بالذات، امری بوده که اقداماتش قائم به حوزه عمومی و حیات جمعی افراد بوده است، قاعدتا همواره در معرض قضاوت لحظه به لحظه همگان بوده است.
به همین تعبیر، سیاستمداران در اقداماتشان باید به هوش بوده و بدانند که قضاوت در مورد آنان دانش و آگاهی خاصی نمی طلبد، کافیست هر فردی در طول روز اندکی به روال زندگی روزمره اش بویژه در حوزه های عمومی نگاهی بیندازد. آنگاه است که قضاوت او در مورد ماکیاولیستی بودن یا نبودن سیاست در قوت یا ضعف قرار خواهد گرفت.

 

*تذکر: محتوای این یادداشت ناظر بر عملکرد سیاستمداران در هیچ دوره ای از تاریخ ایران نبوده، بلکه معطوف بر تحلیل خودِ “امر سیاست” و جایگاه آن در جامعه بوده است.
**ایده این یادداشت و مضمون آن از کتاب”در دفاع از سیاست” دکتر مرتضی مردیها گرفته شده است.