سیاست ها، رویکردهای فرهنگی و مکانیسم بازیافت زباله و تبدیل آن به انرژی در سوئد

کشور سوئد با حدود ۱۰ میلیون جمعیت یکی از اقتصادهای موفق در جهان است. یکی از شمالی ترین کشورهای جهان و با مساحت ۴۵۰٫۰۰۰ کیلومتر مربع (سومین کشور بزرگ در غرب اروپا) است(۱).

پنجاه و سه درصد از این کشور پوشیده از جنگل، ۱۲ درصد کوه و صخره ، ۹ درصد زمینهای باتلاقی ، ۹ درصد دریاچه ها و رودخانه ها،  ۸ درصد مزارع کشاورزی و۷ درصد سرزمین سوئد دارای پوشش علفزار است. مرزهای شمالی سوئد از نزدیک قطب شمال شروع می شود و به سمت جنوب امتداد می یابد. حداکثر فاصله بین دو نقطه در این کشور از شرق به غرب ۴۹۹ کیلومتر و از شمال به جنوب ۱۵۷۴ کیلومتر است. سوئد دارای ساحلی بسیار طولانی با دریای بالتیک است.  دراین کشور  طول روزدرفصل تابستان بسیار بلند ودرنقطه مقابل طول شب درفصل زمستان بسیار زیاد است. اختلاف این دو زمان در استکهلم به ترتیب حدود ۲۲ ساعت و ۱۸ ساعت می باشد. کشور سوئد یکی از بهترین کشورهای جهان در حفظ محیط زیست قلمدادمیشود، به طوریکه حتی در استکهلم و اطراف آن هم زندگی مردم از طبیعت جدا نیست. گوزن سوئدی و سایر حیوانات بومی به راحتی و در امنیت کامل در میان مردم حتی در اطراف شهرهای بزرگ زندگی می کنند(۲).

استکهلم در نیمه دوم قرن سیزدهم تاسیس و از سال ۱۴۳۶ به عنوان پایتخت انتخاب شد. امروزه استکهلم و حومه آن جمعیتی بالغ بر  دو میلیون نفر را در خود جای داده است.شهرهای بزرگ بعدی به ترتیب: یوته بوری (یا گوتنبرگ با ۹۱۸,۰۰۰ نفر جمعیت)، مالمو (۶۴۷,۰۰۰ نفر) و اوپسالا (۲۰۰,۰۰۰ نفر) هستند. امید به زندگی در مردان ۷۹ سال و در زنان ۸۳ سال است. ساعت کار استاندارد در هفته ۴۰ ساعت، اقلام عمده صادرات:مصنوعات صنعتی، الکترونیکی، مخابراتی، کاغذ، دارو و تجهیزات بیمارستانی، محصولات پتروشیمی، آهن و فولاد، مصنوعات چوبی. وسایل نقلیه (کامیون، اتوبوس، خودرو)

اقلام عمده وارداتی:الکترونیک و مخابرات، دستگاههای صنعتی، مواد غذائی، نفت خام، لباس و کفش، مواد شیمیایی، دارویی و محصولات پتروشیمی، لاستیک و پلاستیک، مواد معدنی.

کشور سوئد جهت تامین انرژی مورد نیاز کارخانجات صنعتی خود و قرار گرفتن در منطقه سردسیر از جمله کشورهایی است که نیاز بالایی به انرژی دارد. این نیاز باعث شده تا سوئد به روش های متنوعی برای تامین انرژی مورد نیازش روی بیاورد. از جمله تولید انرژی از زباله.  تکنولوژی تولید انرژی از زباله سالهاست که با جدیت در سوئد در حال پیگیری است و سوئد توانسته پیشرفت مستمر و پیشرونده ای در همه زمینه های مربوط به بازیافت داشته باشد طوری که در سوئد کمتر از یک درصد زباله‌های خانگی  بی استفاده می ماند و  بقیه به راههای مختلف بازیافت می‌شوند (۳).

به سوی زباله صفر

در حال حاضر ۹۹ درصد زباله های سوئد بازیافت می شود و به سبب نیاز کارخانجات (مبدل زباله) این کشور به یکی از وارد کنندگان عمده زباله جهت تامین خوراک کارخانجات شده است. سیاست سوئد این است که هیچ کدام از زباله‌های خانگی و صنعتی دور ریز محسوب نشوند و هر دورریزی در یک فرایند بازیافت به محصول قابل استفاده دیگری تبدیل شود.این به این معنی است که سوئد در دهه‌های اخیر توانسته انقلابی در صنعت بازیافت را تجربه کند و میزان بازیافت زباله را که در سال ۱۹۷۵ تنها ۳۸ درصد بود به سطح استثنایی ۹۹ درصدی فعلی برساند. امروزه در همه شهرهای سوئد ایستگاههای بازیافت با فاصله ای حداکثر ۲۵۰ متری  از مناطق مسکونی قرار دارد.

تفکیک زباله در مبدا سیاستی است که با کار فرهنگی مداوم از طریق تبلیغات رسانه ای و آموزش در مدارس پیگیری می شود و امروزه اغلب سوئدی‌ها تمامی زباله‌های قابل بازیافتشان را در خانه‌هایشان تفکیک می‌کنند و هر نوع از زباله ها را در مخزن مخصوصی که در ایستگاه های بازیافت زباله تعبیه شده قرارمیدهند. این تفکیک در مبدا باعث شده هزینه های تولید مواد مختلف از زباله از جمله تولید انرژی کاهش چشمگیری داشته باشد.

بر اساس آمار موجود ( نمودار ۱) در سال ۲۰۱۲ دو میلیون و دویست و هفتاد هزار تن زباله خانگی در سوئد سوزانده شد و تبدیل به انرژی شد ه است و این میزان نسبت به سال ۱۹۷۵ بیش از ۵۰۰ درصد رشد نشان می دهد. همزمان میزان تولید مواد مصرفی از زباله به حدود یک و نیم میلیون تن رسیده در حالی  که در سال ۱۹۷۵ این میزان بسیار اندک بوده است (۴).

مواد تولیدی از زباله ها در گذشته تنها شامل مقواهای بازیافتی یا محصولاتی می شد که از ذوب کردن دوباره پلاستیک های جمع شده به دست می آمد در حالی که امروزه صدها محصول با کارایی های متنوع از زباله ها تولید می شود و این  کالا های علاوه بر استفاده اقتصادی به نمادی برای پیشرفت فرهنگی در کشورها و توجه دولت ها به موارد محیط زیستی به حساب می آید، به عنوان نمونه شرکت گوگل در سال ۲۰۰۵ اعلام کرد که از مصالح بازیافتی یا مصالحی که درصد بالایی از آن جزو مواد بازیافتی است در ساخت دفتر مرکزی گوگل استفاده نموده و این نماد را به عنوان یک امتیاز در تبلیغات شرکت گوگل استفاده کرده است. در اینجا باید متذکر شویم که برای اینکه استفاده از مصالح بازیافتی به جای مصالح گران و لوکس در پروژهای های مهم کشورمان نمود نماید ، نیاز به تولید و اجرای برنامه های فرهنگی درمیان سطوح مختلف جامعه ،طراحان و سازندگان ساختمان های عمومی و مسکونی داریم (۱).

نمودار شماره یک نشان می دهد که در سال ۲۰۱۲ سوئد توانسته بیش از هفتصد هزار تن مواد بیولوژیک را از زباله ها استحصال نماید. این مواد درکنار یک و نیم میلیون تن مصالح استحصال شده از زباله علاوه بر منفعت اقتصادی نیاز سوئد را به مصرف انرژی برای تولید این موارد رابه شکل محسوسی کاهش دهد. در واقع به بیان ساد ه تر ، سوئد توانسته علاوه بر سوزاندن زباله برای تولید انرژی ، با تولید محصولات متنوعی که تولیدشان در شرایط معمولی نیاز به صرف انرژی های فسیلی داشت، علاوه بر کاهش اتکای به سوخت های فسیلی، فرصت های جدیدی را برای کسب و کار و سودآوری اقتصادی همراه با حفظ محیط زیست برای مردم سوئد به ارمغان بیاورد. از زمانی که در سوئد اولین کارخانه زباله سوز در سال ۱۹۰۴ راه اندازی شد مسیر زیادی طی شده است. امروزه  در سوئد ۳۴ کارخانه گرمایش بیش از ۸۵۰ هزار خانوار و برق بیش از ۲۶۰ هزار واحد مسکونی را تامین می‌کنند. امروزه تنها نیمی از زباله های خانگی سوئد سوزانده می شود و نیم دیگر با انجام فرایندهای تعریف شده به کالا و مواد مورد نیاز سوئد تبدیل می شود. استفاده مجدد از مواد یا محصولات به مفهوم استفاده کمتر از انرژی نسبت به وقتی است که یک ماده سوزانده می‌شود. سوئد در حال گذر از بازیافت رایج و وارد شدن به فرایندی است که در آن با زباله همچون محصولی شبیه نفت خام برخورد شود. درگذشته نفت خام با انجام پروسه ای مقدماتی تنها تبدیل به نفت، بنزین، گازوئیل… می شد اما امروزه با انجام عملیات پیشرفته پتروشیمی محصولات بسیار متنوعی از نفت خام تولید می شود  و به قولی تا آخرین جزء آن استحصال می شود. برخورد با زباله هم در سوئد از همین قائده پیروی می کند و امروزه در سوئد به زباله فقط به عنوان منبعی برای تولید انرژی نگاه نمی شود. زباله در فرایندی شبیه به ستون های تفکیک نفت خام به انواع محصولات تبدیل می شود. به عنوان نمونه سوئدی ها توانسته اند با سرمایه گذاری و تحقیق به فرایند استحصال طلا از زباله های قطعات الکترونیکی که در کامپیوتر ها و موبایل های استفاده می شود دست پیدا کنند. امروزه درصد قابل ملاحظه ای از طلای سوئد از زباله تولید می شود (۵).

دولت سوئد به پشتوانه تحقیقات دانشگاهی انجام شده و با در نظر گرفتن مسائل زیست محیطی و همچنین صرفه اقتصادی با تدوین و اجرای برنامه هدفمند ارتقاء آگاهی های عمومی در مورد تفکیک زباله در مبداء (Awareness program for waste separation)  توانسته جامعه سوئد را برای کمک به انجام پروژه های مربوطه بسیج نماید. خانواده های سوئدی پس مانده غذا، روزنامه‌ها، پلاستیک‌ها، فلزات، شیشه‌ها، وسائل الکتریکی، حباب‌های لامپ و باتری‌ها را جداسازی می‌کنند. زباله های تفکیک شده در مبداء جمع آوری می شود و هر نوع زباله برای تغدیه یک نوع از صنعت تولید انرژی، تولید کمپوست، مصالح ساختمانی و فراورده های بیولوژیک مورد استفاده قرار می گیرد.

قابل ذکر است که شهرداری ها به نمایندگی از دولت این فرایند را با تشویق عوامل درگیر حمایت می کنند و با تنبیه خاطیان جلوی کسانی را که مخل این فرایند هستند می گیرند. به عنوان مثال در نزدیک ساختمان های مسکونی سوئد سطل های بزرگ جمع آوری و تفکیک زباله قرار دارد و بعضا محتوای این سطل ها کنترل می شود. چنانچه به عنوان مثال کسی زباله ای را بدون تفکیک به محل منتقل کرده باشد از طریق بازبینی دوربین های مداربسته خاطی شناسایی می شود و ممکن است تا ۲۰۰۰ کرون سوئد جریمه شود که این جریمه بیشتر از ده درصد حقوق متوسط در سوئد است یا در نمونه ای دیگر، از شرکت ها برای اینکه اجازه داد شود زباله های بزرگ روزانه شرکت در محل جمع آوری گذاشته شود هزینه دریافت می شود.

مثلا شرکت ها بدون هماهنگی اجازه گذاشتن وسایل مستعمل خود را در محل جمع آوری زباله ندارد. شهروندان سوئدی موظفند زباله‌های بزرگی مثل تلویزیون‌های قدیمی و یا مبلمان شکسته‌شان را به مراکز بازیافت حومه شهر ببرند. در سالهای اخیر بخش بزرگی از زباله‌های سوئد از طریق بازیافت به انرژِی تبدیل شده است و ایجاد و گسترش صنعت تولید انرژی از زباله باعث شده، سوئد به یکی از وارد کنندگان بزرگ زباله در دنیا برای تولید انرژی مبدل شود (۶).

 

تبدیل زباله به انرژِی

در سوئد پنجاه  درصد زباله‌های خانگی جمع آوری شده جهت تولید انرژی سوزانده می شود. در این کشور زباله سوخت نسبتا ارزانی است و در طی زمان با توجه دولت به این صنعت ظرفیت لازم شامل کارخانه های مورد نیاز و نیروی متخصص فراهم شده است. سوئد امروزه برای تولید انرژی نیاز به واردات  ۷۰۰ هزار تن زباله از دیگر کشور‌ها را دارد در حالی که حتی در بعضی از کشورهای اروپایی مثل ایتالیا کماکان جمع آوری زباله های خیابانی از دغدغه ها و معظلات بزرگ شهرداری ها است.

بعد از تولید انرژی از زباله ، وزن خاکسترهای باقی مانده در حدود پانزده درصد وزن زباله قبل از سوزانده شدن است. از خاکستر‌ها، فلزات و سایر مواد با ارزش جدا شده و بازیافت می‌شود و مابقی با الک شدن در جاده سازی به عنوان مصالح پر کننده در زیرسازی جاده ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

دود حاصل از زباله سوز‌ها شامل ۹۹٫ ۹ درصد دی اکسید کربن است که توسط فیلتر‌های خشک و تر تصفیه می گردد. تکنولوژی تصفیه دود حاصل از سوزاندن زباله ها به نحوی است که شرکت های زباله سوز در سوئد توانسته اند کوره های ویژه سوزاندن زباله را در داخل شهر ها ایجاد نمایند و هزینه های انتقال زباله ازشهرها به این کارخانه ها به نحوچشمگیری کاهش یابد، برق تولید شده با بیشترین بهره وری به شبکه توزیع برق در سوئد اضافه شود (۲).

بواسطه سوزاندن زباله ها، انرژی گرمایشی مورد نیاز برای ایجاد بخار آب و چرخاندن توربین های بخار برای تولید برق تامین می شود. آب گرم تولید شده در این فرایند برای استفاده شهروندان به شبکه توزیع آب گرم شهری وصل می شود و آب گرم با لوله های عایق بندی شده دراختیارمنازل مسکونی قرارمی گیرد. همچنین پسماند جمع آوری شده در فیلترها برای پر کردن معادن متروکه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

 

بازیافت بیشتر

در سوئد پیرو اجرای برنامه هدفمند تبلیغاتی برای توسعه سیاست بازیافت ،ویدیوهای «بازیافت بیشتر»  تولید شده و به عنوان آگهی‌های تبلیغاتی از تلویزیون و سایر رسانه های همگانی منتشر می شود. این ویدیو ها با هدف تشویق مردم به تفکیک صحیح زباله تولید و منتشر می شود.

به عنوان مثال در این ویدیوها مردم تشویق میشوند که بطری‌های مستعملشان را به مغازه‌ها و سوپرمارکت ‌ها باز گردانند. در فروشگاه ها دستگاهی شبیه خودپرداز ها تعبیه شده که می توان بطری ها را در آن انداخت. به ازای تعداد بطری هایی که در دستگاه انداخته می شود قبضی توسط دستگاه صادر می شود که می توان از آن برای خرید در فروشگاه استفاده کرد.

به عنوان مثال به ازای انداختن هر قوطی فلزی نوشابه در دستگاه ، یک کرون (معادل چهارصد و سی تومان ) به شما پرداخت می شود. قوطی هایی که در این دستگاه انداخته می شود پرس می شود. زمانی که دستگاه تعداد معینی قوطی دریافت کرد تمام این قوطی ها را در بسته های مکعبی پرس کرده و بیرون می دهد تا توسط کامیون های مخصوص به کارخانه بازیافت فلزات منتقل شود.

در سوئد روی انواع ظروف آب و نوشابه مبلغ قابل برگشت از قراردادن  ظروف در دستگاههای بازیافت قید شده است. لذا شهروندان بعد از استفاده از نوشیدنی هایی که خریده اند، ظرف های خالی را جمع آوری نموده و در فرصتی مناسب با خود به فروشگاه می آورند و در دستگاه بازیافت می اندازد و معادل پولی که روی هر قوطی بابت بازیافت نوشته شده رسید دریافت می کنند.

تصویر ۳- در تصویر فوق – روی قوطی نوشابه نوشته شده پنجاه اوره سوئد (معادل ۲۱۵ تومان) به آورنده برای بازیافت پرداخت می شود. بعد از قراد دادن آخرین قوطی در دستگاه دو گزینه پیش روی آورنده قوطی هاست. چنانچه دکمه قرمز را فشار دهد معادل پول قوطی های بازیافتی به سازمان صلیب سرخ کمک می شود و چنانچه ید هم دکمه سبز را فشار می دهید ، رسید دریافت می نمایید. این رسید را به صندوق دار فروشگاه می دهید و معادل آن پول آن وجه نقد دریافت می کنید یا پول کالای خریداری شده از فروشگاه را می پردازید.

تولید انرژی از زباله در سوئد با نگاهی به تجربه شهر اپسالا

در سوئد زباله های شهری در کارخانه های تبدیل زباله به انرژی سوزانده می شود  و بخار لازم برای چرخاندن توربین های بخار  برای تولید الکتریسیته تولید می شود. بعد از تولید برق، آب گرم تولید شده برای تامین آب گرم مورد نیاز شهر های سوئد توسط لوله های ایزوله شده به خانه ها منتقل می شود.

تصویر ۴ – آب گرم تولید شده حاصل از سوزندان زباله های شهری با استفاده از لوله های ایزوله شده در هر منطقه به واحدهای مسکونی رسانده می شود و در خانه ها این آب گرم با استفاده از مبدل های حرارتی به رادیاتورهایی که خانه را گرم می کند متصل می شود. همچنین آب گرم مورد استفاده در حمام نیز از همین محل تامین می شود (۱).

در سوئد کار بازیافت توسط شرکت های بزرگی که به این منظور تشکیل شده راهبری می شود. بزرگترین شرکت سوئد برای تولید انرژی شرکتی است به نام   VATTENFALLکه در زبان سوئدی به معنای آبشار است. این شرکت تولید انرژی از زباله را هم به صورت جدی پیگیری می کند. شرکت وتن فال در سال ۱۹۹۲ تاسیس شده است . گردش مالی این شرکت در سال ۲۰۱۳ معادل ۱۷۱ میلیارد کرون سوئد (۷۳۵۳۰ میلیارد تومان ) بوده است. این شرکت علاوه بر استفاده از کمک های دولت و منابع بانکی،  بخش عمده ای از درآمد خود را در برنامه های آتی شرکت سرمایه گذاری نموده است.

نمودار ۲ – در شهر اپسالا ۶۱% سوخت مورد نیاز برای تامین الکتریسیته مورد نیاز شهر از سوزندان زباله تولید می شود.

نمودار ۳ – این نمودار میزان مصرف سوخت های مختلف برای تولید الکتریسیته در شهر اپسالا در سوئد را از سال ۱۹۹۰ تا سال ۲۰۱۵ را نشان می دهد. درسال ۱۹۹۰ بخش عمده تولید الکتریسیته در سوئد حاصل از سوزندان نفت بوده است و سوئدی ها توانسته اند در سال ۲۰۱۵ بیش ازنیمی ازالکتریسیته مورد نیاز خود را از سوزندان زباله تامین کنند. سوئدی ها تا سال ۲۰۱۵ توانسته اند همچنین سایر منابع سوخت را جایگزین نفت کنند و میزان ودراین برهه زمانی وابستگی شهر اپسالا به نفت برای تولید الکتریسته به میزان قابل توجهی تقلیل یافته است.بارجوع به نمودار ذیل میزان وابستگی و رونداستفاده از انرژی فسیلی وهمچنین استفاده از انرژی تولیدی از زباله نشان داده شده است (۱).

نمودار ۴- این نمودار مصرف انرژی در شهر اپسالا در ماههای مختلف سال برای تولید الکتریسیته را نشان می دهد. در ماههای سرد سال در سوئد که از اکتبر آغاز می شود، عمده الکتریسیته در سوئد از  سوزندان زباله تامین می شود. درماههای  دسامبر و ژانویه که اوج سرما در سوئد است و گاهی دمای هوا به بیست درجه زیر صفر می رسد و نیاز به انرژی گرمایی و الکتریسیته برای گرم کردن خانه ها افزایش مییابد کماکان سوئدی ها توانسته اند در شهر اپسالا به مقدار ناچیزی متکی به فرآورده های نفتی باشند و عمده انرژی مورد نیازشان را از سوزندان زباله تامین نمایند وما باقی آن را از با استفاده از سیستم های ترکیبی که سوخت های مانند ضایعات درختان، چوب و یا زغال سنگ را استفاده می کنند تامین نمایند. نکته قابل تامل در این نمودار این است که  درماههای جون، جولای و آگوست که شامل تابستان و شروع فصل پاییز در سوئد است، شهر اپسالا برای تامین الکتریسیته مورد نیاز خود هیچ نیازی به نفت و فرآورده های نفتی ندارد.

 

نتیجه گیری

سوئدی ها توانسته اند با برنامه ریزی و به کار گیری تمامی امکانات فرهنگی، علمی، اقتصادی و اجرایی کشور به یکی از کشور های سرآمد در دنیا در بحث تولید انرژی از زباله تبدیل شوند. برای نیل به این هدف مسئولین سوئد از سال ۱۹۸۰ برنامه های مدونی را طراحی و اجرا کرده اند. سوئد کشور سردسیری است که در نزدیکی قطب شمال واقع شده است. این کشور منابع نفتی ندارد و در گذشته برای تولید انرژی از ذغال سنگ استخراج شده در سوئد استفاده می کرده و البته با پیشرفت صنعتی سوئد در قرن بیستم و نیاز به تولید انرژی بیشتر، تا سال ۱۹۷۵ازوارد کنندگان عمده نفت و مشتقات آن به شمارمیرفت اما درادامه با ایجاد و توسعه صنعت بازیافت زباله توانسته روز به روز میزان وابستگی به فرآورده های نفتی را برای تولید انرژی کاهش دهد.

در ایران نیزمی توان با استفاده از تجربه وبررسی وتجزیه وتحلیل اصول وشیوه هائی که سوئدی ها در رسیدن به این موفقیت رسیده اند، برنامه مدونی را برای توسعه صنعت تولید انرژی از زباله را با در نظر گرفتن قابلیتهای بومی ایران تهیه و اجرا کرد.

پی نوشت ۱:منابع و ماخذ نزد برزن نیوز محفوظ است. در صورت نیاز از طریق ایمیل اعلام فرمایید تا به حضور ارسال شود.

پی نوشت ۲: سازمان ها و نهادهایی که به نسخه کامل این گزارش نیاز دارند میتوانند سفارش خود را از طریق ایمیل اطلاع دهند.