ریزگردها و پدیده­ای اقلیمی؛ چالشی برای مدیریت محیط­ زیست

 

مقدمه­ ای بر معضل ریزگردها

بحران ریزگردهای غرب ایران بخصوص خوزستان یک بحران زیست‌محیطی ملی است که عمدتاً استان خوزستان را درگیرکرده است. هرچند کانون اصلی تولید این ریزگردها، از داخل ایران است اما ریزگردهایی که از کشورهای همسایه از جمله عراق وارد خاک ایران می‌شوند شرایط را تشدید کرده‌اند. بخش‌های جنوبی تالاب هورالعظیم در ایران و تالاب‌های بین‌النهرین در عراق کانون‌های اصلی تولید ریزگردها هستند. با انتقال آب و خشک شدن بیش از ۲ میلیون هکتار از تالاب‌های عراق و بیش از ۴۰ درصد تالاب‌های خوزستان، این تالاب‌ها تبدیل به کانون ریزگرد شده و باعث افزایش گردوغبارها و ریزگردها در چند سال اخیر در ایران شده­اند.

بر اساس آمار سازمان هواشناسی، قبل از دهه هشتاد شمسی در خوزستان سالانه ۲۲ روز گرد و غباری اتفاق می­­­­­افتاد اما در سال های اخیر به ۷۰ روز در سال نیز رسیده بود. در کل ریزگردها به‌صورت موردی از سال ۱۳۸۲ خورشیدی در اهواز دیده شده و از سال ۱۳۸۴ به صورت جدی افزایش پیدا کرده و تداوم دارد.

تغییرات اقلیم و خشکسالی، ناپایداری جوی، مدیریت غلط منابع آب و سیاست انتقال، سدسازی­های بی­رویه و افزایش سطح زیرکشت از جمله عوامل ایجاد این پدیده است. از لحاظ مکانی، منشأ اصلی این بحران خشک‌شدن بخش بزرگی از تالاب هورالعظیم است. دو سوم این تالاب در کشور عراق و یک سوم آن در ایران واقع است.

اثرات مخرب این پدیده حوزه­های حمل و نقل، کشاورزی و اقتصادی را در بر دارد. اما مهترین و چالش­برانگیزترین اثر این پدیده اقلیمی در حوزه­های اجتماعی و سلامت است که باعث اختلال در تنفس، افزایش و تشدید بیماری­های ریوی و قلبی، و مختل شدن زندگی ساکنین آن مناطق شده است.

ویژگی زیستی و کانون­های پیدایش ریزگردها

ویژگی فیزیولوژیکی گرد و غبارها این است که غلظت آنها بین پنج هزار تا ۶ هزار میکروگرم بر مترمکعب در نوسان است و به صورت موردی به ۱۰ هزار میکروگرم بر مترمکعب نیز می رسد،لذا به علت سبکی تا ۶۰۰ کیلومتر هم جابجا شده، چهار تا هفت روز ماندگاری دارند و تا ارتفاع ۱۰ کیلومتر نیز صعود می­کنند. ریزگردها غالباً در بسترهای خشک دریاچه­ها، تالاب­ها  و مزارع خشک و تخریب شده شکل می­گیرند و با جریان­های باد منطقه­ای و سیاره­ای جابجا می­شوند.

از لحاظ جغرافیایی، مهم­ترین کانون­های ریزگرد منطقه خوزستان عبارتند از:

1. جنوب هورالعظیم
2. شمال خرمشهر
3. شرق اهواز
4. جنوب و جنوب شرق اهواز
5. محدوده بندر امام تا امیدیه
6. محدوده ماهشهر- هندیجان
7. شرق هندیجان

در مجموع کانون­های شناسایی شده  منطقه در قالب هفت  محدوده از غرب به شرق استان پراکنده شده­اند. عمده این کانون­ها شناسایی شده  بر پایۀ نوع اراضی می­توان در سه گروه زمین های کشاورزی دیم رها شده ، تالاب ها و آبگیر های خشک شده و مراتع تخریب شده  قرار دارند.  بررسی آمار ۱۰ سال اخیر ایستگاه همدید اهواز نشان می­دهد ۳/۸۴ درصد از این توفان­ها منشأ خارجی، ۵/۹درصد منشأ داخلی و ۲/۶ درصد منشأ مشترک داخلی و خارجی دارند.

 

نقشه پراکنش کانون­های ریزگرد استان خوزستان

چالش اصلی:

تاکنون راهکارهای زیست­محیطی مختلفی از جمله:

1. افزایش سطح زیر کشت آبی با افزایش بهره وری آب در بخش کشاورزی.
2. تشویق کشاورزان به کشت اراضی دیم.
3. تخصیص حق آب تالاب ها، آبگیر ها و پهنه های مرطوب.
4. اصلاح برخی طرح های عمرانی به ویژه جاده ها و خطوط انتقال گاز و …
5. و بازنگری در سیل بندها و بندهای خاکی احداث شده بر روی آبراهه های اصلی جهت مهار کانون­های ریزگرد و از بین بردن پدیده ریزگرد ارائه شده و تا حدودی اجرائی شده است.

اما به چه علت تاکنون نهادهای مدیریتی موفق به مهار این پدیده نشده­اند و مشکل کماکان به قوت خود باقی است؟

برای تبیین بهتر ذکر دو مسئله ضروری است. اولاً اینکه در حال حاضر آئین‌نامه­هایی در قالب سه برنامه کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت و با توجه به راهکارهای فوق برای ساماندهی این معضل توسط ارگان­هایی مانند: سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری، سازمان هواشناسی، استانداری‌های استانهای در معرض، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت راه و ترابری، وزارت نیرو، معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس جمهور، وزارت امور خارجه و شهرداری‌های شهرهای در معرض تهیه، تدوین و ابلاغ شده است. دوماً اینکه به دلیل فراگیر بودن حوزه عملکردی برنامه­های مذکور تقریباً تمامی جنبه­های مرتبط با کنترل ریزگردها و احیای کانونهای آن­ها مورد مطالعه قرارگرفته است.

در نتیجه آسیب­شناسی ناکامی کنترل آلایندگی­های زیست­محیطی علی­الخصوص کنترل ریزگردها را باید در نوع مدیریت کلان زیست­محیطی جستجو کرد. مدیریتی که علی­رغم تمامی بیانیه­ها و ادعاها بیشتر معطوف به سیمنارها، ارائه مقالات، راهکارهای کوتاه مدت و تسکینی است و اراده جدی در سطوح بالای راهبری با پشتوانه اجرای و قهری  قوی وجود ندارد.

این سرنوشت اکثر طرح­های زیست­محیطی است که با وجود بدنه کارشناسی قوی و دلسوز متاسفانه براحتی قربانی برورکراسی و  مصلحت­های سیاسی و اقتصادی می­شوند و معضل کماکان به قوت خود باقی است.