پایگاه خبری تحلیلی برزن نیوز نخستین پایگاه تخصصی مطالعات میان رشته ای (برنامه ریزی شهری – منطقه ای)
بخش قابل‌توجهی از جمعیت شهرهای کشور در بافت‌های ناکارآمد شهری به مساحت بالغ بر یکصد و ۶۰ هزار هکتار در شهرهای کشور زندگی می‌کنند که از این جمعیت حدود هفت میلیون نفر در سکونتگاه‌های غیررسمی به مساحت ۶۰ هزار هکتار ساکن هستند و با توجه به تراکم جمعیتی بالای این بافت‌ها و بهره‌مندی اندک از سرانهٔ خدماتی، پایداری و تابآوری در این بافت‌ها در حداقل ممکن است. اینها نکاتی است که عضو هیئت‌مدیرهٔ شرکت بازآفرینی شهری ایران نیز بر آن تأکید دارد و می‌گوید این ویژگی و تابآوری پایین در زمان تغییرات پیش‌بینی‌نشده، بیشترین آسیب را به شهرها وارد می‌کند. «سیدمحسن سیدالحسینی» همچنین گسترش فقر شهری را یکی از پیامدهای تغییراقلیم در کشور اعلام کرده است و می‌گوید: «استان‌های جنوبی کشور و به‌ویژه جنوب شرق کشور به‌شدت در معرض پدیدهٔ خشکسالی، سیلاب و سایر اشکال تغییراقلیم هستند. از پرخطرترین استان‌هایی که در معرض تغییراقلیم قرار دارند، می‌توان به استان سیستان‌وبلوچستان و خوزستان اشاره کرد.» به‌گفتهٔ او، سیستان‌وبلوچستان از جمله استان‌هایی است که به‌شدت در معرض پدیدهٔ خشکسالی قرار دارد و این پدیده خود سبب جابه‌جایی جمعیت و حرکت این جمعیت به‌سمت حاشیهٔ شهرهای استان‌های شمالی و استان‌های شمال‌شرقی کشور شده است. تغییراقلیم بر گسترش ناموزون شهری اثرگذار است و پیامدهای این رشد ناموزون در عرصهٔ شهرها مشهود است.
در قرن بیست‌ویکم و با روند توسعهٔ صنعتی جهان، تغییرات عمدهای در اقلیم رخ داده که نتیجهٔ آن افزایش آمار وقوع بلایای طبیعی در سرتاسر کره زمین میباشد و همزمان با آن، افزایش روزافزون جمعیت و استقرار نیمی از جمعیت جهان در شهرها، جوامع شهری را با چالش‌های جدیدی روبه‌رو ساخته است. درنتیجه روشهای مقابله با سوانح طبیعی و ایمنسازی شهرها، افزایش کارایی روشهای مقابله با سوانح طبیعی و ایمنسازی شهری ضروری است. امروزه تلاشهای فراوانی جهت تغییر در پارادایم غالب مدیریت بحران و کارآمدتر ساختن آن صورت گرفته است و تغییرات چشمگیری در نگرش به مخاطرات در آنها به چشم می‌خورد. به‌صورتی‌که دیدگاه غالب از تمرکز صرف بر کاهش آسیبپذیری به افزایش تابآوری در مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است.
مهاجرت گسترده
پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت راه‌وشهرسازی به‌نقل از «سیدمحسن سیدالحسینی»، عضو هیئت‌مدیرهٔ شرکت بازآفرینی شهری ایران از ضرورت آمادگی سیاستگذاران شهری برای کاهش تهدیدات تغییراقلیم بر شهرها و ارتقای تابآوری برای شهرهای هدف متأثر از تغییراقلیم نوشته است: «تحقق تابآوری شهری یکی از اهداف چهارگانهٔ بازآفرینی شهری پایدار است. تهدیدات اقلیمی بیشترین تأثیر را بر بافت‌های ناکارآمد می‌گذارد؛ بافت‌هایی که شدت ناپایداری در آنها بالاست و به‌دنبال این تأثیرات در آینده شاهد مهاجرت گسترده به حاشیه و استقرار در پهنه‌های آسیب‌پذیر خواهیم بود که نیاز است برای آن چاره‌اندیشی شود. روند روبه‌رشد و شکل‌گیری بافت‌های ناکارآمد در سطح کشور نشان‌می‌دهد جابه‌جایی جمعیت در شهرها متأثر از این تغییراقلیم، در اشکال جدید آن (اقلیمی و مرکز – پیرامون) هستند و مدیریت شهری با چالش حاشیه‌نشینی و گسترش جمعیت و وسعت این محدوده‌ها مواجه است. ازاین‌رو، با توجه به احتمال افزایش مهاجرت‌های اقلیمی باید برای بهبود سیاست‌ها و شیوه‌های سازگاری، کاهش آسیب‌ها و آثار مخرب پدیده‌های اقلیمی و افزایش توان محیط زندگی و افراد اقدام کرد.»
ضرورت دارد تا نظام اطلاع‌رسانی تقویت و تشکل‌های مردمی و نهادهای محلی شکل بگیرند تا در مواقع بحران با همراهی و همکاری یکدیگر به نظم‌دهی در شهرها اقدام کنند
به‌گفتهٔ او، ضرورت دارد مقاوم‌سازی ابنیه و زیرساخت به‌شکل پایدار هم در محل و هم برای جابه‌جایی پیگیری شود و نهایتاً تبدیل سکونتگاه‌های غیررسمی به محلات کاملاً قانونی و رسمی و یکی از بخش‌های حیاتی اقدام تابآوری، مقاوم‌سازی ابنیه است: «به‌عنوان مثال، حدود یک‌سوم ساکنان شهر مشهد در بافت‌های ناکارآمد شهری زندگی می‌کنند و این خطری برای مدیریت شهری و توسعهٔ شهر مشهد است که باید در این زمینه مدیریت شهری نقش مؤثرتری ایفا کند و برای این پدیدهٔ ناهنجار شهری، راهکارهای مناسبی داشته باشد. در موضوع ارتقای تابآوری، ابعاد اجتماعی، اقتصادی، محیطی و نهادی باید تقویت شود تا شهرها برای مواجهه با اثرات تغییراقلیم آمادگی داشته باشند. همچنین، نظام هدایت و مدیریت شهری کنترل‌های لازم را انجام دهد.»
گسترش حاشیه‌نشینی
سیدالحسینی تأکید می‌کند که از دیگر مخاطرات تغییراقلیم، گسترش چرخهٔ فقر شهری است: «تغییراقلیم سبب مهاجرت می‌شود. همچنین مناطقی که جمعیت مهاجر در حاشیهٔ شهرها در آن استقرار پیدا می‌کنند، از کمترین سطح خدمات و امکانات برخوردارند و عموماً پهنه‌های آسیب‌پذیر شهری هستند و تهدیدات اقلیمی از جمله وقوع سیلاب و … در این مناطق آسیب‌زاتر است و همهٔ اینها، چرخه فقر شهری را تکمیل می‌کند. گسترش حاشیه‌نشینی سبب گسست اجتماعی و گسست پایداری بین شهر اصلی و شهر پیرامون می‌شود. بنابراین، با گسترش بافت‌های ناکارآمد، فاصلهٔ اجتماعی-اقتصادی زیاد خواهد شد. در شرکت «بازآفرینی شهری ایران» راهکارها و پیشنهادهایی برای کاهش تأثیرات تغییراقلیم وجود دارد. شرکت بازآفرینی شهری ایران، تهیه و تدوین برنامهٔ شبکهٔ شهری تاب‌آور را برای شهرهای مبدأ که متأثر از تغییراقلیم خواهند بود، ضرورت می‌داند. تعریف برنامه برای شهرهای تاب‌آور، پیشنهاد کارگروه ویژه‌ای متشکل از شرکت بازآفرینی شهری ایران، وزارت جهادکشاورزی، سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان هواشناسی و سایر نهادهای ذی‌ربط ارائه می‌شود. هدف از تدوین برنامهٔ ویژه برای شبکهٔ شهرهای تاب‌آور، کاهش اثرات مهاجرت‌های اقلیمی در شهرهای مبدأ بعد از مهاجرت و جابه‌جایی از شهرهای مقصد به این شهرها است.
مناطقی که جمعیت مهاجر در حاشیهٔ شهرها در آن استقرار پیدا می‌کنند، از کمترین سطح خدمات و امکانات برخوردارند و عموماً تهدیدات اقلیمی از جمله وقوع سیلاب و … در این مناطق آسیب‌زاتر است
تأثیرات اقلیمی بیشترین تأثیر را در معیشت مردم و ساکنان بافت‌های متأثر از آن تغییرات خواهد گذاشت و سبب کاهش منابع غذایی، آبی و اثرگذاری بر امنیت جانی و مالی آنان خواهد شد. برای افزایش تابآوری شهرها برای مقابله با رخدادهای اقلیمی مانند سیل و خشکسالی، نیازمند اتخاذ رویکرد سیستمی، افزایش ظرفیت بازیابی با توجه به سرمایهٔ اجتماعی و مقاوم‌سازی برای آینده هستیم. تابآوری یکی از رویکردهای سازگاری در برابر تهدیدات اقلیمی و کاهش آسیبپذیری آن است. توجه به تجارب دنیا در این خصوص با سرمایه‌گذاری در بخش آموزش، مشارکت مدنی و تقویت زیرساخت‌های تابآوری اقلیمی جوامع و افراد در این زمینه مورد تأکید است.»
براساس این خبر تنوع‌بخشی به اقتصاد و داشتن اقتصاد چندبعدی به‌جای اقتصاد تک‌بعدی در شهرهای مبدأ می‌تواند اقدامی مؤثر برای کاهش مخاطرات تغییراقلیم باشد.
ایران درحالی به‌تازگی به اقداماتی برای تابآوری شهرها روی آورده است که بیش از یک دهه است که اثرات تغییراقلیم در آن شدت گرفته است. مفهوم تابآوری، در شهرها به‌دست آوردن افزایش ظرفیت انطباقی شهرها در کاهش اثرات اقلیمی و تغییراقلیم است. هرچند اختلاف‌هایی در مورد چگونگی تعریف و اندازه‌گیری تابآوری وجود دارد، ولی اجماع نظریه‌پردازان بر این است که شهرها باید نسبت به تغییراقلیم به‌میزان گسترده‌تری از شوک‌ها و تنش‌های اقلیمی تاب‌آور شوند. همچنین تلاش برای کمک کردن به تابآوری اقلیمی باید با تلاش برای ترویج پیشرفت و پایداری شهرها همراه باشد. با توجه به موارد فوق در این تحقیق سعی شده است با نگاه به مسائل نوظهور برای مطالعات آینده، تعدادی از چالش‌های مرتبط با برنامه‌های کاربردی رویکردهای تابآوری، بیشتر مورد توجه قرار گیرد. این شامل پاسخ به نگرانی‌های بجای مرتبط با الگوهای ناهموار تابآوری درون و برون شهری، ارزیابی هزینه‌های استراتژی تابآوری و شناسایی گزینه‌هایی برای بهره‌برداری از ظرفیت نوآوری در شهرها به‌عنوان شاخصی برای کمک به تابآوری و پایداری شهرها است.
