بازار شبانه در پایانه آزادی

اینجا جمعه بازار نیست؛ اینجا حتی شنبه و سه شنبه بازار هم نیست؛ بازار کویتی ها و پاکستانی ها هم نیست؛ اینجا پایانه آزادی است؛ در مجاورت میدان آزادی؛ مهمترین مرکز حمل و نقل مسافر در شهر تهران؛ اما این مکان در ساعات روز و شب، چهره های متفاوتی دارد. روزها محل عبور و مرور انبوه مسافران، تاکسی ها و اتوبوس هاست اما با شروع ساعات شب، به این جمعیت و خودروها، انبوهی از دستفروش ها نیز اضافه می شوند و عملکرد جدید و متفاوتی به فضای پایانه می دهند. در این ساعات پایانه حمل و نقل عمومی به بازاری شبیه می شود که در آن انواع اجناس و کالاها را می توان یافت.

نگاهی به پدیده دستفروشی گسترده در جایی که قطب حمل و نقل درونشهری و برونشهری پایتخت کشور است می تواند از جهات مختلف سوالات و ابهاماتی را برای مشاهده کننده ایجاد نماید. توجه به سن فروشندگان نشان دهنده نیروی کاری فعال (۱۵ تا ۶۵ سال) است که به گواه آمار سال ۱۳۹۵، قریب به ۷۲ درصد جمعیت کشور را تشکیل می دهند اما در وضعیت بحرانی بازار کار، شاید دستفروشی آخرین حربه آنان برای فرار از بیکاری باشد. نیروی کاری که شاید از معدود کشورهایی باشیم که صحبت از خطر پیر شدن جمعیت می کنیم و نگران آنیم ولی بخش زیادی از جمعیت جوان و فعال موجودمان با غول بیکاری مبارزه می کنند و گویا استعداد خاصی در عدم استفاده بهینه از این مزیت اقتصادی داریم. موضوع دیگری که جلب توجه می کند اجناسی است که در این بازار شبانه عرضه می شود. همه چیز در اینجا یافت می شود؛ لباس، کیف و کفش، لوازم التحریر، ابزار یراق، ساعت، تلفن همراه و لوازم جانبی، عطر و ادکلن، اقلام تزیینی و… و در حواشی تاریک یا به اصطلاح اسکار نیومن، فضاهای غیرقابل دفاع میدان شاید مواد مخدر. آما دقیقی در دست نیست ولی به نظر می رسد به تبعیت از دیگر بازارهای کشور، سهم قابل توجهی از اجناس این بازار، تولید کشورهای دیگر و قاچاق باشد و بعید به نظر می رسد که ارائه اجناس ایرانی و حمایت از تولید داخل، توجیه کننده شکل گیری چنین بازاری باشد.

البته اختلاط کاربری ها و میدان دادن به ایجاد و توسعه عملکردهای تجاری در مراکز حمل و نقل، از اصول یکی از نظریه های نوین برنامه ریزی شهری تحت عنوان توسعه حمل و نقل محور یا TOD است اما تا چه حد می توان این اختلاط کاربری را مصداقی از این نظریه دانست؟

آنچه از ظواهر حضور عملکرد تجاری در پایانه آزادی به چشم می آید، بی برنامگی مطلق و تزریق نابخردانه نوعی از عملکرد به فضایی است که در طراحی آن کوچکترین توجهی به این حضور سرزده نشده و فضاها و امکانات مورد نیاز جهت استقرار فروشندگان، اجناس، تردد عابرین و خریداران، تخلیه و بارگیری کالاها، تجهیزات روشنایی، جمع آوری زباله و پسماند و… تعبیه نشده اند. از این رو نه تنها نمی توان از اختلاط عملکرد تجاری در فضای حمل و نقل پایانه آزادی در قالب نظریه یا جلوه برنامه ریزی دفاع کرد، بلکه در بهترین حالت شاید بتوان آن را نمونه ایرانی شده TOD دانست که نه تنها مشابهتی به اصل خود در نظم وترتیب دادن به فضا ندارد بلکه برعکس عامل بی نظمی مطلق در فضا می باشد.

شکل گیری بازار شبانه در پایانه آزادی، به زعم نویسنده، نقض آشکار حقوق شهروندی کاربران این فضا از قبیل مسافران، رانندگان، پرسنل خدماتی و نظافتی و… می باشد و این صاحبان اصلی فضا، گویا هیچگونه حق اعتراضی نسبت به مصادره فضا و سد معبر پیش آمده ندارند.

اما سوال اساسی، در ریشه شکل گیری چنین وضعیت نابهنجاری است. قطعا شرایط نابسامان اقتصادی و غلبه مشاغل مبتنی بر عرضه و خرید و فروش کالا بر مشاغل تولیدی و پناه آوردن جوانان و نیروی کار به فروش کالاهای وارداتی در کنار قدرت پایین سرمایه گذاری در تهیه فضاهای ثابت تجاری با وجود سرانه بالای ساخت و ساز این کاربری، از عوامل ریشه ای شکل گیری این فضاهای دستفروشی عمده و موقت می باشد اما عدم مدیریت صحیح توسط مسئولین امر در هدایت این تقاضای شکل گیری فضای تجاری در بی برنامگی مطلق، بیشتر به رفع تکلیف و از سر باز کردن نقش مدیریت صحیح در ساماندهی فضاهای شهری و حتی نوعی سو استفاده از بی پناهی نیروی فعال کار در مقابله با بحران بیکاری و پناه آوردگان به دستفروشی در قالب اخذ عوارض استقرار در پایانه و فروش اجناس می ماند.

امید است در دوره ای که اقتصاد حرف اول و آخر را می زند، مدیریت شهری انفعال خود را کنار گذاشته و حتی اگر نمی تواند با وجود نپسندیدن، قضا را تغییر دهد، شرایط را با هدایت بازار شبانه در قالب برنامه ای موضوعی موضعی و با تامین امکانات و تجهیزات مورد نیاز، سامان بخشد.

تهیه و تنظیم: احسان امینی، کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری