تعریف روستا

در مورد روستا و دِه تعاریف متعدد و زیادی گفته شده، ده یا روستا که در کتاب‌های نشر قدیم به صورت دیه هم دیده می‌شود، در زبان پهلوی ده (Deh) در پارسی باستان (Dahya) به معنی سرزمین و در اوستابه شکل دخیو (Daxya) آمده‌است.
در ایران، ده از قدیمی‌ترین زمان یک واحد اجتماعی و تشکیلاتی و جایی بوده‌است که در آن گروههایی از مردم روستایی برای همکاری در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی گرد هم تجمع یافته‌اند. ده اساس زندگی اجتماعی ایران را تشکیل می‌دهد و اهمیت آن به اعتبار اینکه یک واحد تشکیلاتی در زندگی روستایی است، در سراسر قرون وسطیو از آن پس تا به امروز برقرار بوده‌است.
در عرف ده عبارت از محدوده‌ای از فضای جغرافیایی است که واحد اجتماعی کوچکی مرکب از تعدادی خانواده که نسبت به هم دارای نوعی احساس دلبستگی، عواطف و علائق مشترک هستند، در آن تجمع می‌یابند و بیشتر فعالیت‌هایی که برای تأمین نیازمندی‌های زندگی خود انجام می‌دهند، از طریق استفاده و بهره‌گیری از زمین و در درون محیط مسکونی‌شان صورت می‌گیرد، این واحد اجتماعی که اکثریت افراد آن به کار کشاورزی اشتغال دارند در عرف محل ده نامیده می‌شود.
پلاسید رامبد (Placide Ramboud) جامعه شناس فرانسوی می‌گوید: ده واحد اجتماعی ویژه‌ای است که با یک فضا در ارتباط متقابل است و این فضا به عنوان یک عنصر ضروری در نظام اجتماعی ده نقش دارد و به این ترتیب ده دارای بعد اجتماعی است که می‌تواند یکی از عوامل اساسی تشکیل دهنده آن به شمار رود. ده محصول کنش‌های متقابل گروههای انسانی و فضا است، میان اعضای ده رابطه‌ای محلی وجود دارد که نتیجه کنشهای متقابل تاریخی است و موجب پیدا شدن حافظه جمعی و محلی است و در نتیجه نوعی وجدان یا شعور جمعی به وجود می‌آورد.
۱-۲- تعریف روستا در قانون ایران:
روستا به عنوان یک سکونت گاه مستقل در قانون تعریف شده است که اگر جمعیت آن از یک نصاب معینی افزون تر شود دولت می تواند آن را به شهر ارتقاء دهد.پس پایه سکونت گاهها روستاها بوده است و اغلب شهرهای امروز در سطح استان و کشور تا چند سال قبل روستایی بوده اند که در اثر تحولات منطقه ای با جذب جمعیت و تغییر ساختار فضایی تبدیل به شهر شده اند.
روستا را از چند جهت متمایز از شهر می دانند یا به عبارتی اگر روستا برخی کارکردها و ویژگی های خود را از دست بدهد و برخی ویژگی ها و کارکردها را پیدا کند می توان به آن نقطه شهر اطلاق کرد.این ویژگی علاوه بر ابعاد جمعیتی ابعاد اقتصادی و اجتماعی است.یکی از ویژگی های مشخص یک روستا اقتصاد مبتنی بر تولید خصوصاً مبتنی بر کشاورزی است بر اساس همین نوع اقتصاد شیوه معیشت مردم شکل می گیرد و تخصص های لازم در روستا تعریف می شود و افراد سامان زندگی روزانه خودرا با این نوع اقتصاد منطبق می کنند.در کشاورزی ویژگی تولید هر محصول و شرایط محیطی مختلف روشهای گوناگونی را برای زیستن به وجود می آورد.به زبان ساده تر اقتصاد روستایی شیوه زندگی کردن را به روستایی می آموزد. بر اساس همین شیوه های تولید و توزیع کار بین روستائیان روابط اجتماعی شکل می گیرد که معمولاً این روابط با شیوه های تولید و روشهای معیشت منطبق است.
در طول تاریخ روستاهای ایران مدلهای مختلفی از زندگانی مردم را در شرایط مختلف آب و هوایی در ارتفاعات مختلف توپوگرافیک به خود دیده است.کشاورزان و زارعین غلات، باغداران، دامداران و… هر کدام شیوه ای از تولید را برگزیده اند و هر شیوه از تولید یک روابط کار تعریف کرده و روابط کار هم باعث ایجاد روابط اجتماعی مخصوص به خود شده است.
در یک نگاه کارشناسانه و دقیق می توان به تعداد آبادیهای ایران انواع زیستن را ملاحظه کرد و هر روستا خود یک ویژگی منحصر به فردی دارد که آن را با روستاهای دیگر متمایز می کند و به همین دلیل وقتی به عنوان یک محقق به یک آبادی سفر می کنیم باز هم موضوعی جدید و شیوه ای متمایز می بینیم که برایمان قابل تأمل و دقت است.
این ویژگی های منحصر به فرد روستایی از جنبه های اقتصادی و اجتماعی در اثر عواملی به مرور دستخوش تغییر می گردد و شیوه های امروزین روابط کار و تولید جای آن را می گیرد و روستا از لحاظ معنایی و مفهومی تبدیل به سکونت گاههای جدید می شود که به آن شهر اطلاق می شود.
انبوه مهاجرتهای چند دهه اخیر از روستاهای ایران به شهرها و نیز کثرت تبدیل روستاها به شهر یک اتفاق صرفاً کالبدی و سکونت گاهی نیست که آن را در توسعه افقی و عمودی شهرها خلاصه کنیم یک اتفاق بسیار مهم اقتصادی و اجتماعی است. یعنی مهاجرت روابط کار و شیوه های تولید را تغییر می دهدو به تناسب آن روابط اجتماعی و ویژگی های فرهنگی جامعه دچار تحول می شودو بد به حال کشوری که این روند تغییرات و تحولات مدیریت شده نباشد و هدایت به سرانجام مطلوب نگردد چون باعث می گردد عمق استراتژیک اقتصاد کشور که کشاورزی مبتنی بر شرایط و ویژگی های محیط محلی است آسیب ببینند مشاغل فراوانی از بین برود دولت مجبور شود در مقابل ایجاد اشتغال در نقاط شهری به مردم وعده بدهد و یا باعث می شود افراد اثرگذار و فعال دیروز که روستاها را آباد نگه داشتند نتوانند در شهرها چراغ خانه خود را روشن نگه دارند و روابط اجتماعی به هم میریزد و انسانهای خدوم دیروز تبدیل به انسانهای سربار می شوند و تضادهای جدیدی ایجاد می شود که یک سوی آن جامعه شهری میزبان است که چندین نسل با روابط اجتماعی شهری زیسته است و جامعه میهمان که هنوز روابط اجتماعی جدید را نمی دانند ولی مجبور است خود را بر آن منطبق نماید و بایستی در یک تغییر فرهنگی ره صد ساله را یک شبه بپیماید.
اگر امروز را با چند دهه قبل مقایسه کنیم تغییرات و جابجایی های جمعیتی را می توان با عدد و رقم دریافت، در کشوری که در ۵۰ سال قبل بیش از ۷۰ درصد آن روستایی بوده است و روابط کار و تولید آن بر اساس معیشت و اقتصاد کشاورزی بوده است امروز کمتر از ۳۰ درصد این جمعیت از چنین ممری ارتزاق می کنند یعنی در کشور هر چه جمعیت اضافه شده است شهرها بزرگتر شده وسرمایه گذاری ها هم در نقاط شهری جذب شده است وقتی دولت برای ایجاد صنعت و خدمات در نقاط شهری سرمایه گذاری می کند و زیرساخت را فراهم می کند روابط تولید جدید(صنعتی و خدماتی) شکل می گیرد که جاذبه مناسبی برای جذب جوانان روستایی است.
عدد و رقم ها به ما نشان می دهد سرمایه مورد نیاز برای ایجاد یک شغل صنعتی ۳ برابر یک شغل کشاورزی است یعنی به زبان ساده تر اگر دولت بخواهد شغل ایجاد کند با یک سرمایه مشابه در بخش کشاورزی می تواند ۳ برابر صنعت شغل ایجاد کند لیکن سرمایه گذاری کمتر در نقاط روستایی ایران باعث شده عوامل طبیعی نظیر خشکسالی ها و… اقتصاد معیشتی روستایی دچار زوال کند و مردم روستاها را ترغیب کند به شهرها مهاجرت کنند.
سیاست ایجاد تحول در مناطق روستایی با این دیدگاه که بتوان سکونت گاههای روستایی را آنقدر رشد دهیم که خود به عنوان یک مرکز جمعیتی مناسب و مطلوب تبدیل شود و روستایی تمایلی به مهاجرت نداشته باشد و یا نخواهد با شهرشدن روستا روابط کاریش تغییر کند یک سیاست اصولی بود که از ابتدای انقلاب اسلامی برنامه ریزان کشور را به خود مشغول نمود.
مدلهای مختلف رشد و توسعه روستایی مطرح شد که از آن جمله خدمات رسانی فوق العاده توسط نهادهای انقلابی نظیر جهادسازندگی و ایجاد و گسترش بهداشت و آموزش و… بود که اتفاق افتاد.
با نگاه به تجربیات جهانی و نیز آنچه در ایران اتفاق افتاده است مدل مدیریت روستایی که بتواند روستا را به عنوان یک سکونت گاه خود اتکاء و پایدار درآورد مدل ایجاد شوراهای اسلامی و دهیاری تلقی گردید.یعنی رشد و توسعه درون زا و جوشش از درون، مدلی بود که در قانون تأسیس دهیاری های خودکفا در تیرماه ۱۳۷۷ ظهور کرد و متعاقب آن روستاهای کشور و استان شروع به تأسیس دهیاری نمودند.
قانون گذار چندین وظیفه بر عهده شورای اسلامی گذاشته است که مهمترین آن انتخاب یک دهیار است یعنی شورای اسلامی که خود وکالت از مردم روستا دارد به نمایندگی از ایشان یک فرد توانمند را برای مدیریت روستا به عنوان دهیار انتخاب می کند.
مجموعه شوراهای اسلامی و دهیاری یک مدیریت واحد را تشکیل می دهند و نمی توان این دو را جدای از هم دانست و اگرچه وظایف قانونی هر کدام مجزا است لیکن وظایفشان هم پوشان و هم راستا تعریف گردیده است.و مقام اجرایی به دهیاری و مقام نظارتی و تقنینی را به شورای اسلامی سپرده است.
می توان اینگونه خلاصه کرد که چون روستا به عنوان یک سکونت گاه مستقل از شهر یک سری ویژگی های خاص اجتماعی و اقتصادی دارد نمی توان آن را با الگوهای شهری مدیریت کرد پس نیاز است مدل مدیریت آن به صورت ویژه و منحصر به خود آن روستا تعریف گردد.
مردم روستا نمایندگان خود را انتخاب می کنند آنها هم در چارچوب وظایف مدل توسعه روستا را تعریف می کنند. این کار پیچیده ای نیست که یک شورای اسلامی و یک دهیار موفق بتواند یک برنامه کاری مناسب را برای یک دوره چهارساله داشته باشد و بداند که در طول چهار سال چه کارهایی را با چه نیتی و به چه قصدی انجام دهد. هدف از این کار این است که یک جهت کلی مشخص گردد و شورای اسلامی و دهیاری در همین جهت تلاش و کوشش نمایند.
هر سال دهیاری لایحه بودجه می نویسد و شورای اسلامی را قانع می کند و دستور کار یک سال دهیاری می شود. این به دهیار می گوید چه مبالغی را از کجا بایستی دریافت کند و چگونه خرج نماید. چه کارهایی در اولویت پیگیری است اگر سازمانها و نهادهای دولتی بخواهند سرمایه گذاری در روستا انجام دهند چه اموری در اولویت است این برنامه ها وقتی اجرا شود به اهداف نزدیک می شویم و سکونت در روستا آسان تر و کم هزینه تر می شود.روستائیان بیشتری متقاعد می شوند که به شهرها مهاجرت نکنند.
دولت کمک می کند برخی از اهداف شورای اسلامی و دهیاری با تأمین بخشی از هزینه ها حاصل شود مردم در اجرای کار مشارکت می کنند.هر شورای اسلامی و دهیاری که بتواند مردم را بیشتر همراه کند موفق تر است جذب مشارکت حتماً ریالی نیست می تواند موافقت مردم را در جایی که لازم است همراه داشته باشند که این خود باعث قوت یافتن اجرای طرحها می شود.
اگرچه در تعریف وظایف دهیاری و شورای اسلامی روستا بخشی از اختیارات از قوانین شهرداری و شورای شهر اقتباس گردیده است لیکن ویژگی های اجتماعی و اقتصادی دهیاری در مقایسه با شهرداری وجه تمایز جدی این امر است.
کارشناسان در تعریف توسعه اشاره می کنند که علاوه بر زیرساختهای عمرانی که مشهود و بارز است بایستی به مسایل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی هم پرداخته شود تا توسعه اتفاق بیفتد.
حال با نگاه به وظایف دهیاری می بینیم دهیاری در همه این زمینه ها وظیفه دارد از یک سوء وظیفه عمران و آبادی روستا را برعهده دارد بایستی پارک روستایی درست کند بایستی آرامستان روستا را ساماندهی کند، بایستی اماکن عمومی مثل حمام بهداشتی و غسالخانه را مدیریت نموده و نظارت کند و مورد دیگر بایستی به اقتصاد در روستا به اشتغال اهالی بپردازد. و مسایل اجتماعی و فرهنگی را هم مدیریت و هدایت کند و علاوه بر همه اینها حفظ محیط طبیعی را با جمع آوری پسماند، ساماندهی آبهای سطحی و… بر عهده دارد پس به قاطعیت می توان گفت دهیار را در قانون به عنوان یک مدیر توسعه ای دیده اند. واگر حمایت جدی از این مدل مدیریت در روستا انجام شود روستا هم زندگی خود را ادامه خواهد داد و چند دهه دیگر افسوس نخواهیم خورد که جمعیت روستاهای ما که تولید کننده بودند کم شد و جمعیت مصرف کنندگان شهری افزایش یافت چون هماهنگونه که قبلا گفته شد اقتصاد روستا و پرداختن به آن یک راهبرد ملی در استقلال و توسعه همه جانبه کشور است.