تهران بدون البرز

برزن نیوز: عکسی رویایی از تهران در آغاز دهه چهل، بهار ۱۳۴۱ است و بنای پلاسکو به عنوان مرتفع ترین ساختمان وقت تهران در حال اتمام است. دامنه های جنوبی البرز پوشیده از برف و شهر از پاکیزگی برق می زند. یکی از جالب ترین پژوهشها درباره روند شهری شدن تهران کتاب تهران البرز نوشته برنارد هورکارد است. این عنوان واقعا برازنده تصویر فوق است. در دهه چهل حبات فرهنگی و ادبی تهران رونقی بیشتر از رورگار قبل و بعد از خود داشت و اقتصاد هم روزگار بدی نداشت، گرچه حال و هوای سیاست خوب نبود. برنارد هورکارد می گوید بیشترین دگرگونیهای تهران در این دهه و سالهای پنجاه بوقوع پیوست. انتقال دائمی پهلوی دوم از کاخ مرمر در مرکز شهر به کاخ نیاوران در شمال آن، اهمیتی بیشتر از تحولی نمادین داشت و همزمان با آن شمیرانات که قبلا ییلاق تهران به شمار می رفت، به بند ناف شهر متصل شد. این تحول باعث رشد تهران در امتداد محور شمالی جنوبی و رواج اصطلاحات بالای شهر و پایین شهر شد.
نظام برآمده از انقلاب با اتکا به پایگاه اجتماعی خود، سیاست شهرسازی خاص خویش را در پیش گرفت و محور شرقی غربی اهمیت بیشتری یافت و قله هرم قدرت هم در خیابانهای نیمه جنوبی نزدیک به مرکز شهر مستقر شد. نمادی از استقرار در دل طبقات و گروههای اصلی حامی خود. برنارد هورکارد استقرار از این وضعیت با تعبیر ساختن ” کرملینی کوچک ” در قلب شهر یاد می کند. اشاره ای ظریف به استقرار ساختارهای رهبری کننده کشور در خیابانهای فلسطین و پاستور و بهارستان.
در دوران سازندگی و اصلاحات باز شهر به سمت شمال پیش رفت و در زمان شهرداری قالیباف با توسعه شبکه بزرگراههای تهران، جدایی فضایی میان شمال و جنوب و بالا و پایین شهر تا حد زیادی زایل شد. شاید بیشترین دگرگونی تهران در زمان قالیباف رخ داد. درآمد زایی شهرداری به هر قیمتی و فروش تراکم نه تنها سینه های شهر را به خس خس انداحت، بلکه به تحرک اجتماعی گسترده و ظهور یک طبقه نوکیسه جدید انجامید که بالارفتن از نردبان شهر و مهاجرت از جنوب و مرکز به شمال تهران را به یک الگوی رفتاری تبدیل کردند. یحتمل هبچ شهرداری به اندازه قالیباف در تحولات و دگرگونیهای تهران موثر نبوده است. در این دوره گرچه دهها کیلومتر به خطوط مترو و شبکه بزرگراهی افزوده شد، اما از کیفیت زندگی در پایتخت روز به روز کاسته شد و ترافیک و آلودگی هوا به مشکلاتی لاینحل تبدیل شدند. طرفه آنکه از دوره سوم شوراها سبک قالیبافی به اصلی ترین الگوی مدیریت شهری در کشور بدل شد و بیشتر کلان شهرها و حتی شهرهای متوسط و کوچک را با وضعبتی مشابه تهران مواجه نمود. تهران دهه نود دوباره به جنوب و شمال شهر تقسیم شده. ترافیک و آلودگی هوا گرچه اصلی ترین نمودهای نوسازی ناکام و شیئ انگارانه شهر هستند، اما غفلت از پدیده ” بچه پولدارهای تهران ” به معنی ندیدن ابعاد مهم اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی این کژراهه شهرسازی است. اینان ویترین طبقات نوکیسه جدیدی هستند که از رهگذر اقتصاد ناسالم و غیرمولد و رانتهای ریز و درشت گوناگون به راس قله اقتصادی جامعه رفته اند. نجات شهری که هم اکنون آشکارا اعلام می شود در برابر بلایای طبیعی کاملا بی دفاع است، فقط با سیاست های شهرسازی درست میسر نیست. بدون انداختن طرحی نو در اقتصاد و سیاست مملکت، تهران به سمت قهقرای بیشتر خواهد رفت.