نقش تکنوکرات ها در مدیریت شهری

تشخیص جوامع توسعه یافته از توسعه نایافته نیازمند شناخت عوامل و عناصری است که موجبات رشد آن ها را فراهم می آورند. از جمله می توان به عوامل فیزیکی، سرمایه مالی، دانش و تکنولوژی و منابع انسانی اشاره نمود. از نگاه صاحب نظران توسعه، یکی از نشانه های رشد یافتگی یک جامعه، شناخت، ارزیابی و استفاده درست از سرمایه های انسانی آن جامعه است. و البته نیل به این مهم جز در سایه درک واقعیات و واقع بینی میسر نخواهد بود.
ملت های واقع بین بدور از کوچک بینی و بزرگ بینی، داشته های خود را – آنگونه که هست – می شناسند و به کار می گیرند. به عبارت دیگر می توان گفت یکی از عوامل ابتدایی جوامع برای گام نهادن در مسیر توسعه، عدم شناخت و ارزیابی درست سرمایه های آن جوامع است. جمله معروف « هر آنچه را که نتوان اندازه گیری کرد نمی توان مدیریت نمود» تاییدی بر این واقعیت انکار ناپذیر است. یک ملت باید وضعیت خود را – واقع بینانه – ارزیابی کند. داشته ها و نداشته هایش را. این گام اول است و سپس به تناسب برخورداری از سرمایه انسانی آگاه، ماهر، ساعی و کارآفرین خواهد توانست در مسیر توسعه گام بگذارد.
وقتی صحبت از مسیر توسعه می شود ، منظور گام نهادن در مسیر نو شدن و گذار از دنیای گذشته و عقب مانده به دنیای مدرن امروز و آینده است. دنیایی که دیگر مثل گذشته نگاه در لاک درون ندارد و میدانی برای رقابت است . در این دنیا بی توجهی به اطرافیان و محیط، به معنای بازنده بودن و عقب ماندن از کاروان تغییر و تحول و پیشرفت خواهد بود.
مناطق زیادی از ایران در دسته بندی ها، به عنوان توسعه نایافته معرفی می شوند. واقعیت های موجود و استناد به شاخص های رایج توسعه یافتگی از جمله نرخ رشد اقتصادی، درآمد سرانه، میزان اشتغال عوامل تولید، سطح مکانیزاسیون و تکنولوژی مورد استفاده، نرخ بهداشت، تحصیلات، سطح رفاه و برخورداری از آزادی های انسانی وامثالهم این واقعیت را تائید می کند.
گرچه بررسی علل این توسعه نایافتگی نیازمند مطالعه علمی و کارشناسی گسترده جمعی و برخوردار از حمایت های فنی و مالی دولتی است اما برخی از عوامل از جمله نقش منابع انسانی در توسعه چنان آشکار است که به آسانی قابل شناسایی هستند.
وقتی سخن از سرمایه انسانی به میان می آید ابعاد مختلفی ازجمله: نگرش، دانش، مهارت و توانمندی و استفاده بهینه از آن ها را شامل می شود. اینکه رهبران جامعه – به معنای هدایت کنندگان ، تصمیم گیرندگان اصلی و مدیران ارشد – دارای چه ویژگی هایی هستند و چه میزان اثربخش ظاهر می شوند، اینکه نیروهای تصمیم ساز – که تسامحا می توان آنان را تکنوکرات نامید – دارای چه ویژگی هایی هستند و چه میزان نقش تصمیم سازی موثری ایفا می کنند و اینکه آحاد نیروی انسانی در چه سطحی از رشد یافتگی قرار دارند و ساختار نیروی انسانی این مناطق چگونه است، اینکه دانش و توانمندی نیروهای تکنوکرات توسط چه کسانی و با چه برنامه ها و هدفگذاری هایی راهبری می شود ، اینکه ارتباط و تعامل نیروی انسانی ماهر و توانا با عوامل درونی و بیرونی چه میزان اثربخش است را می توان به عنوان شاخص هایی برای ارزیابی سرمایه انسانی جامعه بکار گرفت.
برای صاحب این قلم که دانش آموخته رشته مدیریت دولتی با گرایش منابع انسانی در فوق لیسانس و گرایش مدیریت استراتژیک در دکترا است و علاوه بر دو دهه تجربه مدیریت اجرایی، بیش از یک ونیم دهه است نگرش و روش های استراتژیک را مطالعه و تدریس کرده است، داشتن دغدغه و اندیشیدن در مورد عوامل استراتژیک عقب ماندگی و یا به تعبیر دیگر توسعه نایافتگی مناطق مرزی کشور باید امری بدیهی به شمار آید. از جمله سال ها است به اهمیت نقش نیروی انسانی توانمند و کارآمد در پیمودن مسیر توسعه این مناطق پی برده و همواره از خود می پرسد که یک نفر ایرانی در این مناطق چگونه می تواند در فرایند توسعه جامعه اش نقشی مفید و اثربخش ایفا کند. به عنوان فردی که در گذشته مبارزه سیاسی را مهمترین نقش تلقی می کردم و خود حدود چهار دهه در آن مسیر گام نهادم. اما اکنون گرچه منکر این نقش حساس نیستم و آن را شرط لازم – ونه کافی – می دانم، به نتایج دیگری رسیده ام لذا در محافل خصوصی یا در کلاس های درس همواره یک جمله کلیشه ای را تکرار می کنم که یک نخبه زمانی می تواند در پروسه توسعه جامعه اش نقش موثر ایفا کند که “یا باسواد باشد یا ثروتمند”. باسواد برای شناخت، ارزیابی و انتخاب درست راه ها و روش ها و ثروتمند برای سرمایه گذاری، تولید، ایجاد اشتغال و ایجاد رفاه. و البته این دو، نه تصادفا بلکه، تحقیقا مکمل یکدیگرند و نیازمند تعامل مثبت با محیط و از جمله ساختار قدرت ونهادهای حکومتی هستند.نیم نگاهی به موقعیت جوامع توسعه یافته و توسعه نایافته این حقیقت را آشکار می سازد که رمز موفقیت در توسعه یافتگی، اول در کنار هم بودن این دو عامل – علم و ثروت – و دوم تعامل مثبت آنان با سیستم بروکراسی حاکم و البته قدرت مشروع حاکم بوده است. باید بپذیریم اینک عصر موضوع کلیشه ای علم بهتر است یا ثروت به سرآمده است هیچیک به تنهایی نمی توانند پیشرفت یک جامعه را تامین نمایند. و لذا می توان مدعی شد نقش نیروهای تکنوکرات که حاملان تکنولوژی – به عنوان بارزترین مشخصه دنیای جدید – هستند برای پیشرفت و توسعه هرجامعه ای غیرقابل انکار است.
در روزهایی که در اوایل سال ۹۶ بحث انتخابات شوراهای محلی در کشور داغ بود بنده به جد معتقد به این بودم که امور شوراهای محلی را باید کسانی در دست بگیرند
که دارای توانایی فنی و حرفه ای مورد نیاز برای اداره یک شهر یا بخش و روستا باشند. در تقسیم بندی های کلاسیک مدیریت اجرایی یک کشور یا منطقه و محل به عنوان یک سیستم بروکراسی تعبیر می شود. در این سیستم امکان ورود آدم ها با تخصص های گوناگونی وجود دارد. البته در عمل گاهی سیستم بروکراسی در دستان افراد سیاسی و قدرت طلبی است که به حوزه مدیریت اجرایی ورود پیدا می کنند تا بر قدرت خود بیفزایند و یا منافعی مادی کسب کنند. در این حالت سیستم بروکراتیک در اختیار قدرت سیاسی قرار می گیرد. و گاه نیز نیروهای حرفه ای با تخصص هایی نظیر برنامه ریزی شهری، عمران، معماری، شهرسازی، آموزش، جامعه شناسی، حقوق، اقتصاد و سرمایه گذاری برای ارتقای شاخص های توسعه همه جانبه شهر و دیارشان وارد سیستم بروکراسی می شوند. دراین حالت تکنوکرات ها بر سیستم بروکراتیک مسلط می شوند.
تجربه چهار دوره شوراها نشان داده است برای توسعه شهری فقط حضور تکنوکرات ها می تواند اثر بخش باشد. البته تکنوکرات هایی که راه و رسم تعامل با عوامل محیطی از جمله قدرت سیاسی و صاحبان منابع و سرمایه را فراگرفته باشند. اگر بخواهم واقع بینانه تر سخن بگویم وجود ترکیبی از عناصر حرفه ای و تکنوکرات تحت رهبری تحول آفرین، پویا و ماهر درارتباطات انسانی وسازمانی و حتی سیاسی می تواند نقش شوراهای محلی را اثربخش تر ساخته و آن را از دسترس عناصر غیرمفید برای توسعه شهری نجات دهد.
دفاع از نقش تکنوکرات ها در مدیریت شهری و شوراهای محلی نیازمند توجیه و تفسیر نیست چراکه در دوره های گذشته محرز شد زمانی شهرداری به عنوان بازوی اجرایی شوراها می تواند موفق ظاهر شود که یک شورای سیاست گذار دانا و توانا درحوزه های مدیریت شهری از قبیل: معماری، عمران و شهرسازی، حمل و نقل و ارتباطات، اقتصاد و سرمایه گذاری، آموزش و فرهنگ، ورزش و تفریحات، صنعت و تکنولوژی و شبکه های مدرن ارتباطات، مدیریت و برنامه ریزی و برخوردار از نگرش سیستمی و استراتژیک در راس آن قرار گرفته باشد. همینجا یک نکته را یادآور شوم که برخی به خطا با یک نگاه سنتی فکر می کنند در شورای شهر فقط باید مهندس عمران و یا شهرسازی حضور داشته باشند درحالیکه امروزه در مدیریت شهری نوین بیش از ده حوزه، همسنگ با عمران و شهرسازی در حیطه وظایف مدیریت شهری قرار دارند. لذا بهترین ترکیب اعضای یک شورای موفق شهری وجود افراد با تخصص های متنوع مورد نیاز شهر در آن ترکیب است.یکی از شاخص های مهم و تعیین کننده در سیستم حکمرانی کشورها را می توان میزان اعتنای به تکنوکرات ها دانست. همین شاخص وزن و اهمیت دمکراسی و مردم سالاری را هم تعیین می کند. بدیهی است درجوامعی که تکنوکرات ها و نیروهای حرفه ای نقش مهم و پر رنگی درحل مسائل جامعه داشته باشند، حوزه های زیادی برای مراجعه به آرای عمومی وجود نخواهد داشت و نقش نهادهای برگزیده و منتخب صرفا سیاست گذاری های کلان و نظارت عالیه برعملکرد دستگاه بروکراسی خواهد بود.
اگر نقش تکنوکراسی و حرفه ای گری کم رنگ شود نهاد منتخب – حتی اگر در سالم ترین و پر رنگ ترین دموکراسی ها هم شکل بگیرد ـ خود را موظف به دخالت در ریزترین امور اداره کشور می انگارد. مصیبت عظمایی که این نهاد درکشور ما – و به تبع درشوراهای محلی – دچار شده این است که حجم قوانین و مصوبات را چنان بالابرده اند که اثربخشی قوانین به حداقل خود رسیده است. از دیگر سو فقدان نقش آفرینی نیروهای حرفه ای و تکنوکرات راه را برای هر عنصر ناتوان سودجویی باز گذاشته که نمونه بارز آن را در دوره های گذشته شوراها درتهران و بسیاری از شهرهای کشور شاهد بودیم که اعضای شورا به جای خدمات رسانی به شهر، نهاد مدیریت شهری را به میدان مبارزه جناح های سیاسی تبدیل کرده بودند. در این حالت معیار یک تصمیم خوب، رضایت و منافع یک جریان سیاسی خاص خواهد بود و نه توسعه شهری. در مواردی نیز که شوراها سیاسی نبوده و اعضایش نیز حرفه ای نبوده اند شورا به جایگاهی برای شغل یابی، کسب درآمد و منافع شخصی و خانوادگی افراد تبدیل شده بود. البته باید اقرار کرد که افرادی هم بوده اند. که با وجود برخوردار نبودن از مهارت های حرفه ای مورد نیاز برای عضویت در شورا ، اما درحد توان درخدمت منافع مردم شهر و محل خود بوده اند. چنین افرادی چنان کمرنگ بوده است که به ندرت توانسته اند درجه توسعه یافتگی شهر و دیارشان را تغییر دهند.اما حضور چنین افرادی چنان کمرنگ بوده است که به ندرت توانسته اند درجه توسعه یافتگی شهر و دیارشان را تغییر دهند.