چالش هویت در شهرهای جدید

شهر، مکان زندگی مردمی است که تحرک، رمز تشکل، توسعه و استمرار آن است؛ تحرک در فضای اجتماعی، تحرک در فضای اقتصادی و تحرک در فضای مکانی. نیازها و گرایش ها و تلاش برای متعالی زیستن هر شهروندی را وادار به تحرک در فضای شهر می کند. این همان عاملی است که سبب دگرگونی هایی می شود که از یک سو شهروندان را ترفیع مکان و منزلت می دهد و از سوی دیگر با تغییر شرایط و اوضاع و احوال شهر، آن را خاطره ساز می کند و به آن مفهوم و حیات می بخشد. در چنین محیطی است که تبادل اطلاعات و افکار به وجود می آید، برخورد عقاید صورت می گیرد و آثار و اندیشه های نو خلق می شود.

همه شهرها برای حفظ پویایی و زنده بودن بایستی هویت داشته باشند و آن را حفظ کنند. شهری که هویت ندارد، زندگی در آن جریان ندارد، چنین شهری  وجود نخواهد داشت. شهری که فاقد هویت باشد از خصیصه های شهری فاصله دارد و ساکنان آن به منزله میهمانانی تلقی می شوند که احساس خاصی نسبت به آن نداشته و تمایلی نیز به حل مسائل آن نشان نمی دهند. این مسئله یکی از چالش های اساسی شهرهای جدید در کشور است و اینجاست که مشخص می شود برای دغدغه های ساکنین هنوز جوابی یافت نشده و هنوز معماهای گمشده در این شهرها حل نگردیده است. آیا این معما باید حل شود و آیا به راستی حل شدنی است؟ شهرهای جدید چه ندارند که فضاهایشان نوع خاصی به نظر می رسد؟ شهرهای جدید هویت ندارند؟ چگونه می تواتن هویت شهر جدید را ارتقا داد؟ عوامل موثر بر هویت در شهرهای جدید چیست؟ و …

این نقد و سوال از دهه ۷۰ و پس از تاسیس شهرهای جدید، وارد ادبیات شهرسازی این مرز و بوم شد. در این مقاله سعی بر آن است تا به مفهوم هویت در شهر، کیفیت آن و چگونگی شکل گیری و تبلور آن در شهرهای جدید پرداخته شود.

معانی و مفاهیم هویت و هویت شهر

به دلیل آنکه بحث اصلی بر سر هویت است ابتدا بایستی به تعریف مختصری از آن پرداخت. هویت دارای مفهومی پیچیده و گسترده است و تعابیر گوناگونی از آن در حوزه های مختلف علوم وجود دارد. اما پرسش از هویت بیشتر در حوزه علوم انسانس  و اجتماعی قرار می گیرد. «دکتر معین» در فرهنگ فارسی خود می گوید: «هویت عبارت از حقیقت جزئیه است، یعنی هر گاه ماهیت با تشخص لحاظ و اعتبار شود هویت گویند و گاه هویت به معنی وجود خارجی است و مراد تشخیص است و هویت گاه بالذات و گاه بالعرض است». کنجکاوی و تمایل انسان به تعریف خود از طریق ارتباط با محیط اطراف، او را قادر می سازد که علاوه بر کیستی خود به جستجو در خصوص چیستی سایر عینیت ها نیز بپردازد. وی برای هویت سنجی تمامی اشیاء این فرآیند را در پیش می گیرد، به این ترتیب که هر عینیت در فرآیند ادراک به یک پدیده ذهنی تبدیل می شود و از این طریق مورد سنجش قرار می گیرد و این فرآیند قیاسی به عنوان مبنای تشخیص هویت شیء قرار می گیرد و در واقع حکم نوعی ارزیابی کیفی را دارد که با اندوخته های ذهنی فرد از تجربیات مستقیم تا فرهنگ، سنت و … ارتباط کامل دارد.

به معنای متداول امروزی، هویت نتیجه فرآیند«این همانی» Identity است. همان طور که از اصطلاح تشخیصی هویت و Identification برمی آید، منظور فرآیند مقایسه بین عینیتی موجود یا اطلاعات و داده هایی از آن در یک حافظه است. انسان غالباً با فضا به صورت فعالانه برخورد کرده و همراه با آن در دادوستد اطلاعات است. نقش انسان به صورت یک گیرنده و محیط به عنوان یک فرستنده نمایانگر میزان اهمیت استقلال فضا به عنوان عینیتی حاوی پیام است. با این بیان فضا زمانی برای ما دارای هویت خواهد بود که از طرفی بتوانیم آن را موجودی مستقل و عینی تلقی کرده و از طرف دیگر خود نیز به عنوان موجودی عینی در آن فعالیت و رفتار نموده و بالاخره بتوانیم ذهنیات ناشی از ادراک آن را با ذهنیات خود تطبیق دهیم.

هویت شهر جزء درونی و باطنی شهر بوده و لذا بخش جدایی ناپذیر مفهوم شهر است. شاید این مفهوم در باطن شهر پنهان باشد، اما کاملاً محسوس بوده و در انسان انگیزه و نشاط ایجاد می کند. در فضای بی هویت همه افراد با هم و با محیط زندگی­اشان بیگانه هستند. هویت است که تکامل فکری افراد را جهت بخشیده و آن را شفاف می سازد و مردم را نسبت به محیط زندگی دل گرم و امیدوار می سازد. برای پرداختن به هویت شهر، در اینجا تعاریفی از شهر که دارای کالبد و فضا است آورده می شود:

۱٫ کالبد بدون انسان: عبارت است از تعدادی ساختمان، شبکه ارتباطی، زیرساخت ها و تجهیزات، بدون روح، انسان و حیات. آیا می توان نام این را شهر گذاشت؟ آیا شهری که یک زمان دارای کالبد و انسان و زندگی بوده و به دلایل مختلف روح آن گرفته شده است را همچنان می توان شهر نامید؟ به طور مثال، با تاسیس یک واحد صنعتی یا پیدایش یک معدن، شهری در برهه ای از تاریخ شکل می گیرد و پس از مدتی علت پیدایش شهر از بین می رود.

۲٫ کالبد با انسان: شهر کالبدی است که انسان در آن زندگی می کند و زندگی نیز در آنجا حاکم است. سوالی که پیش می آید اینن است که آیا این موارد برای تعریف شهر کافی است. مصداق این نمونه را می توان در شهرها یا بافت های جدید پیدا کرد.

۳٫ کالبد با انسان به اضافه یک چیز دیگر: چیزی که گفته می شود «شهرک ها و شهرهای جدید چیزی کم ندارند». نام این چیز، تعاملات است. شهری که دارای زندگی، حیات مدنی، تعاملات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و دارای ویژگی های ساخته شده باشد و می توان در آن هویت شهری را دنبال نمود. شهری که خاطره دارد و در اذهان ساکنین دارای ویژگی های تعریف شده ای است. همان طور که انسان با خاطره تعریف می شود، شهر نیز با خاطره هایش تعریف می شود. هرچه این خاطره های بیشتر باشد، هویت انسان یا شهر نیز کامل تر است. خاطره یعنی اینکه فرد یا شهر در حال زندگی می کنند؛ حال برایشان وجود دارد. شهر نیز باید در حال زندگی کند و اگر این طور نباشد دارای هویت نیست. یا باید غم گذشته را بخورد یا تشویش آینده را داشته باشد. بنابراین، یکی از مهمترین ابعاد هویت بخش شهر، ویژگی های شناخته شده در شهر است. این ویژگی ها در موارد زیر قابل بحث است:

۱٫ تاریخ: یعنی فضای شهری دارای تاریخ. شاید این تاریخ طولانی مدت هم نباشد. ممکن است صدساله باشد ولی بتوان از آن چیزی بیرون آورد.

۲٫ فرهنگ و رفتارهای اجتماعی: فرهنگ در کنار تاریخ عامل مهمی برای تشکیل هویت شهری است. مردم هر شهر ممکن است رفتارهای خاصی از خود بروز دهند. این رفتارها صورتی خاص از هویت را ارائه می کنند.

۳٫ محیط مصنوع: یعنی هر شهر، با کالبد یا فضای شهری شناخته می شود. اصفهان، کاشان، نائین و … با عناصر کالبدی خود شهرت دارند. مجموعه های قدیمی در این شهرها هستند که هسته های اولیه شهر را به وجود می آورند.

۴٫ عوامل دیگر: همچون محیط طبیعی، زبان و …

شهر می تواند چندهویتی و چند شخصیتی باشد یا تنها با یک هویت خاص شناخته شود. شهرهای زیادی وجود دارند که چند هویتی هستند، اصفهان هویت تاریخی دارد، هویت اقتصادی دارد، هویت بصری دارد و … همچنین برخی از شهرها در طول حیاتشان هویت های جدید کسب می کنند. مثلاً یک بندر که هویت اجتماعی – فرهنگی و یا تاریخی دارد، به یک باره به مرکز اقتصاد و جذب سرمایه تبدیل شده و هویتی اقتصادی می یابد، یا هویت اقتصادی دارد مثل آبادان و دفاع مقدس هویتی جدید به آن می بخشد.

در زمان حاضر برخی از شهرهای جدید به رشدی نسبی در مناطق دست یافته اند. امکاناتی که این شهرها برای نیل به اهداف گسترده تر منطقه ای می دهند با آنچه شهرهای تحت رشد و توسعه سریع ارائه می دهند تفاوت های بسیاری دارد. هویت شهرهای جدید در واقع از نکات مهمی است که باید روی آن تأکید شود. ویژگی های شهرهای جدید تصویری را می آفریند که اغلب به درستی درک نمی شود. کیفیت زندگی همراه با پویایی اقتصادی نقاط تعیین کننده ای هستند که شهرهای جدید آنها را مورد ادعا قرار می دهند. اسکان یک سویه مردم که به دنبال سرپناهی برای خود آمده اند و رویکرد غالب شکل گیری شهرهای جدید کشور در ابتدا به عنوان یک شهر خوابگاهی، سبب شده است که اکنون از بسیاری از خصیصه های یک شهر واقعی به دور باشند. با این حال این شهرها اکنون گذار به شهری که زنده است. هویت دارد، در حال زندگی می کند، پویاست و حیات در فضاهای مختلف آن به چشم می خورد را آغاز نموده اند. حضور و تجربه شهرهای جدیدی چون بهارستان، پولادشهر و هشتگرد در دوره های زمانی مختلف حاکی از این واقعیت است، تا جایی که اکنون حال و هوای بازی کودکان در محله ها، رونق مراکز تجاری شهر و ازدحام و اختلاط شهروندان در برخی ساعات روز بیانگر حیات شهری و تشکیل خصیصه­های شهری در آنها است.

اگر مبنای هویت یافتن شهرهای جدید را بلوغ آنها که حاصل پیوستگی و ارتباط متقابل سه عامل یاد شده زمان، محیط و اجتماع است بدانیم، هیچ کس منظورش این نیست که شهرهای جدید بعد از تقریباً سی سال یا نیم قرن می توانند مانند سایر شهرهای دیگر در نظر گرفته شوند. بعد از پیدایش و شکل گیری، شهرهای جدید متحمل رشدی سریع خواهند شد که این امر تبلور همبستگی و اختلاط اجتماعی را در بطن آنها در پی خواهد داشت. بلوغ برای شهرهای جدید در واقع بدین معنی است که به طور موفقیت آمیزی در مراحل ابتدایی و بعد از تولد به ارتباطات منطقی رسیده و باعث به همراه آوردن سیستم های منسجم شوند. شهرهای جدید هم اکنون با چالش هایی روبرو هستند، در حال پیدایش بوده و به دنبال سیما، هویت و هدفند. آنها رو به سوی آینده دارند و همه چیز برای آنها امکان پذیر است. اینکه چه نوع جمعیتی باید جذب شود و چه فضای اجتماعی در حال پی ریزی است؟ چه سیمایی باید شکل گیرد؟ آیا شهر در حال توسعه و تبدیل به شهری بزرگ است؟ چه رابطه ای بین آن و شهرهای قدیمی اطراف وجود دارد؟ و … همه از سوالاتی است که پیرامون آنها مطرح است. شهرهای جدید باید همواره به عنوان نتیجه و محصول سیاست و سرمایه گذاری های خود مورد توجه قرار گیرند. نوشهرها، درس ها و نکات بسیار زیاد و ارزشمندی را در ارتباط با آینده دارند. در عین حال این شهرها آنچه را که باید از آن اجتناب و دوری نمود را به ما آموخته اند و مسائلی را مطرح می کنند که در شرایط اجتماعی و سیاسی امروزی باید به گونه ای متفاوت از قبل مورد حل و فصل قرار گیرند. درهای آنها در مراوده و تعامل با دیگر شهرهای جدید و شهرهای دیگری نیاز به توسعه دارند، باز است.

نویسنده:  محمدمهدی عزیزی، پارسا ارباب