پایگاه خبری تحلیلی برزن نیوز نخستین پایگاه تخصصی مطالعات میان رشته ای (برنامه ریزی شهری – منطقه ای)
فضاهای زیر زمینی دستکند قدیمی ترین نوع سرپناه بشر محسوب می شوند که دارای پیشینه ای فراتر از اولین بناهای معمول ساخته شده هستند. زمین به عنوان نخستین جایگاه و مصالح ساخت سر پناه، نقش به سزایی در شکل گیری معماری داشته است. یکی از کارکردهای زمین در معماری بومی فرو رفتن در دل زمین است. در نایین به بناهایی که در دل زمین و با معماری دستکند ایجاد شده اند«Bin» بین اطلاق می گردد.
در این بین ها نوعی گوناگونی کالبدی مشاهده می شود یعنی هر بین با توجه به کاربری و نوع استفاده ای که از آن می شود اجزاء، حجم و تناسبات خاص خود را دارد. همچنین نمونه های با ارزشی از دوره های مختلف تاریخی و فضاهایی با کاربری سکونتی، آسیابها، مساجد، کارگاههای نساجی و … را در بر می گیرد
بررسی ها نشان می دهد با وجود نقش، تنوع و ویژگی های خاص این آثار، تاکنون مطالعه کاملی در مورد آن ها صورت نگرفته است اما امروزه عللی که باعث پدید آمدن این نوع معماری در نایین شده است به تنهایی، خود ضامن حفظ و نگهداری همه این آثار نمی باشد بلکه شرایط معمول زندگی امروزین با مقتضیات بهره برداری معمول از این گونه آثار سازگار نیست و در نتیجه در معرض خطر نابودی و تخریب قرار گرفته اند.
براساس پیمایش میدانی مشخص شد درمحدوده شهرستان نایین بین های متنوعی باقی مانده و تعدادی نیز در اثر عوامل مختلفی که باعث آسیب به آثار دستکند می شوند، بکلی از بین رفته اند.
بنابراین صرف بررسی و مستندنگاری آن ها ارزشمند می باشد و علاوه بر این ، مقاله حاضر می تواند الگوی مطالعات بعدی در جهت مستندنگاری بیشتر آثار معماری دستکند گردد. مقاله با استفاده از روش های توصیفی-تحلیلی، مورد پژوهی و برداشت های میدانی،می کوشد عوامل مؤثر بر این گوناگونی بین ها را شناسایی کند و یک گونه شناسی از آن ها ارائه دهد.
لازم به ذکر است که نقشه برخی ازاین بینها حاصل برداشت های میدانی نگارندگان است که برای اولین بار ارائه می شود . نتایج مقاله نشان داد که آثار دستکند نایین بر اساس معیارهای ویژگی های طبیعی بسترزمین و همچنین طرح ساخت و نحوه پیشروی درون بستر در دو گونه بینهای زیرزمینی و بینهای کنده شده بر دیواره رسی قرار می گیرند.
در شرایط گوناگون اقلیمی و جغرافیایی مناطق مختلف ایران، معماری بومی ایرانی همواره راهکارها وشیوه های ارزشمندی در جهت فراهم کردن شرایط زندگی مناسب اتخاذ کرده است. این راهکارها بهترین و مناسبترین شیوه های تطبیق با اقلیم و استفاده مناسب از شرایط اقلیمی محسوب می شوند. مطالعه و بررسی آثار ارزشمند معماری بومی ایرانی در مقیاس مختلف ،نشان دهنده تفکری جامع و هدفمند در استفاده از شرایط اقلیمی در بناهای متفاوت است.
شهر نایین در حاشیه جنوبی کویر مرکزی ایران و در طول جغرافیایی ۵۳ درجه و ۵ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۲ درجه و ۵۲ دقیقه واقع شده است. بر اساس تقسیم بندی اقلیمی کوپن، شهر نایین در اقلیم گرم و خشک واقع شده است. با توجه به رطوبت نسبی اندک در این شهر، تفاوت دمایی عمدهای بین ماه های مختلف و نیز در طول شبانه روز وجود دارد. یکی از ایده هایی که این شهر در معماری خود آشکار می کند فرو رفتن در دل زمین و استفاده از معماری دستکند می باشد. آثار دستکند نایین در سایه امکان و ظرفیت بستر طبیعی زمین با همه خصوصیات و ویژگی های مختص به خود و همچنین با کمک خلاقیت انسانی مردمان سخت کوش کویردر استفاده از این نوع معماری و ایجاد فضاهای زیرزمینی به وجود آمدهاند. البته در کنار استفاده از این ظرفیت طبیعی اصل احترام انسان به طبیعت نیز رعایت شده است. این آثار که در سایه بهره برداری از امکان و ظرفیت طبیعی و خلاقیت انسانی به دست آمده اند همچنین نشان دهنده مهارت بالای مردمان سختکوش این شهر در استفاده از این نوع معماری و ایجاد فضاهای زیر زمینی است. بین ها در نایین دارای کاربری های گوناگون و متنوعی اعم از مذهبی، دفاعی، خدماتی و… می باشند. انتخاب نمونه ها در محدوده مطالعاتی بر اساس همه نمونه های موجود انجام گرفت.
بدین صورت که به علت پراکنده بودن بین ها درشهرستان نایین و عدم ثبت و شناخت کامل نمونه ها توسط ارگان های ذیربط، با مطالعات و برداشت های میدانی، مصاحبه با اهالی، معمرین و آگاهان محلی هرمنطقه ، شناخت تعدادی از آثار انجام گرفت. در راستای هدف پژوهش که شناخت بین های نایین و گونه بندی آن ها در نایین است ، بعد از شناخت و مستندسازی به گونه بندی پرداخته شد.
در زبان انگلیسی اصطلاح معادل دستکند Manmade cave واژه Troglodytic بر گرفته از اصطلاح مشابه فرانسوی آن یعنی Troglodytiqe جامع تری را در بر می گیرد.
این واژه در اصل یونایی است و به معنی نفوذ کردن در داخل چیزی می باشد . بدین ترتیب واژه Architecture Troglidytic را می توان معماری نفوذ یافته در درون حفره معنا کرد. در ایران واژه علمی که برای این نوع معماری به کار برده می شود، واژه« دستکند » است.
کلیه آثار معماری که در دل تپه یا زمین کنده می شود . در واقع، واژه مورد بحث واژه نوپایی است که چه بسا بیش از دیگر واژه ها ، تعریفی نسبتاً کامل از این گونه آثار به دست دهد. این واژه از یک طرف بیانگر فعل « کندن » است که در فرهنگ فارسی معین به « حفر کردن زمین و مانند آن » معنی شده است.
و از طرفی با اضافه شدن پیشوند « دست » به آن، بر عمل کندن به وسیله انسان تأکید دارد. اگر معماری را به مفهوم عام یعنی هنر ساماندهی و محصور کردن فضای خالی بنامیم، معماری دستکند در تعریفی متفاوت، هنر خالی کردن درون توده پر، معنا می شود.
در نایین به مکان ها و فضاهایی که در زمین کنده شده باشند بین گفته می شود. در پژوهش حاضر نیز این آثار ایجاد شده با معماری دستکند با عنوان بین معرفی شده اند. این اطلاق صورت خلاصه شده با افتادن حرف های «ک» و «د» می باشد بی کند همان بوم کند یا بوم کن است که در زبان نایینی مصوت بلند او به ای تبدیل شده است.
بوم در معنایی زمین نامیده می شود بنابراین ترکیب فوق به معنی کنده شده با دست در زمین می باشد . واژه بی کند نسبتی به ویؤگی فضاست و در بیان معماری، ویژگی و گونه معماری را بیان می دارد. فضاهای بی کند در دل زمین به وجود فضاست و در بیان معماری، ویژگی و گونه معماری را بیان می دارد. فضاهای بی کند در دل زمین به وجود بی کند واژه درست و دقیقی برای فضاهای به وجود آمده در دل زمین است.
تعیین تاریخ فضاهای معماری که به طور معمول و به روش های گوناگون صورت می گیرد، درباره این نوع معماری پاسخگو نیست و تعیین زمان با تخمین واحتمال همراه است. در بسیاری از موارد تکنیک ساخت و فضاسازی در طول تاریخ استمرار داشته است. لذا تشخیص و تعیین تاریخ کاری بس دشوار تلقی می شود.
در برخی موارد کاوش و پژوهش باستان شناسی به ، روشن شدن موضوع کمک خواهد کرد ، عمده آثار دستکند نایین در جاهایی پدید آمده اند که کهن ترین استقرارها در آن محدوده ها واقع است مانند اطراف قلعه رستم بافران و سرداب های عبا بافی محمدیه و مشخص است که این نوع معماری به دلیل سادگی و ایجاد امنیت در کنار دیگر معماریها همواره می توانسته مورد استفاده انسان کویرنشین قرار گیرد.
شناخت محدوده مورد مطالعه مرکز این شهرستان که شهر نایین می باشد در فاصله ۱۴۵ کیلومتری شرق استان اصفه ان قرار دارد. این شهرستان دارای دو بخش مرکزی و انارک بوده و شامل سه شهر به نام های نایین، انارک و بافران ۴ است. آثاری که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفتند به دلیل فراوانی بیشتر، شامل نمونه های موجود و باقیمانده از آثار دستکند در سطح شهرستان نایین و در شهرهای نایین، بافران و روستای محمدیه می شوند.
شناخت آثار دستکند نایین
بینِ علی آباد
این بین دارای کاربری مذهبی مسجد می باشد مسجد با مساحت ۷۸ متر مربع، به صورت دالانی کشیده با
جهتی حدوداً شمال غربی، جنوب شرقی برخلاف جهت قبله در امتداد یک محور طولی در خاک رس کنده شده است. سردر، کفشکن با پوشش تاق آهنگ ، دالان و سکوی انتهایی و نورگیر قرار گرفته بر روی آن، محرابها و بخش زنانه از قسمت های تشکیل دهنده مسجد هستند. طول دالان مسجد ۳۳/۱۷ می باشد که بعد از کفشکن قرار گرفته است.
در انتهای دالان سکویی واقع شده که ۳۸ سانتیمتر از سطح دالان بالاتر است. این سکو دارای شکلی نامنظم است و ۴۰/۱ متر عمق دارد در ضلع غربی سکو در ارتفاع ۱ متری از کف آن شکستی به عرض ۴۰ سانتیمتر ایجاد شده که از بالای آن نورگیری به قطر ۸۰ سانتیمتر و تا سطح زمین به ارتفاع ۷۵/۴ متر امتداد دارد. مسجد تزیینات خاصی ندارد و سرتاسر نماهای درونی آن با گچ سفید اندود شده است
بین مصلی
بین مصلی با ۲۲ متر مربع مساحت، در شهر بافران قرار دارد و جز ء مساجد اولیه این شهر محسوب می شود. دالان ارتباطی، فضایی به عنوان فضای واسط و مکث بین فضای بیرونی و محل اقامه نماز با مساحت ۵۰/۱۱ مترمربع و تاق کلمبوی آجری واتاق اقامه نماز قسمتهای تشکیل دهنده این مسجد هستند. در طرفین فضای واسط ۶ سکو در تراز ۳۰ سانتیمتری از کف و گرد اگرد بخش میانی قرار دارد که توانسته فضاهایی تفکیک شده را به وجود آورد. در داخل ضلع رو به قبله این فضا در تراز ۲۰ سانتیمتری از کف ، درگاه اتاق اقامه نماز به عرض ۶۵ سانتی متر قرار دارد.این فضا ۳۵/۸ مترمربع مساحت دارد و در انتهای آن نورگیری در سقف به قطر ۳۴ سانتیمتر و عمق ۹۲/۲ متر تا سطح زمین کنده شده است.
شبستان دستکند مسجد جامع نایین
این بین در زیر صحن مسجد و بخشی از شبستان شمال غربی قرار دارد. راه پلهای در جنوب شرق مسجد واقع
شده که هم به پایاب مسجد و هم به داخل بین منتهی می شود. بین به صورت دالانی بر خلاف محور قبله و
با ستونهای در میان آن است که فضا را به دو دهانه تقسیم کرده است. جداره ه ای دستکند بین در برخی نقاط با اندود گچ پوشانده شده و کف سازی آن با آجر صورت گرفته است. نورگیری فضا توسط روزنهایی که در سقف تعبیه شدهاند و از سوی دیگر با صحن ارتباط دارند، انجام می شود.
در کف صحن نیز در روی هریک از نورگیرها سنگ مرمری قرار گرفته است. در شمال غرب شبستان پله هایی وجود دارد که مستقیماً به صحن مسجد (قسمت شمالی) می رسد.
آسیاب ریگاره
بین ریگاره با کارکرد آسیاب قناتی در محمدیه واقع شده است. طراحی و ساخت این آسیاب به عنوان یکی از سازههای وابسته به قنات با معماری دستکند در دل زمین، در وهله اول تحت تأثیر چگونگی دسترسی به آب قنات برای استفاده در آسیاب بوده است. پس از اینکه نقطه فعلی برای ساخت چنین آسیابی مناسب تشخیص داده شد، فضاهای آسیاب نیز تحت تأثیر نحوه دسترسی به آب قنات با معماری دستکند و در دل زمین طراحی شده اند.
در نقطه ای که آسیاب ریگاره ساخته شده است قنات کِه خسرو در عمق ۱۹ متری زمین به طرف مظهر خود حرکت میکند. سپس توسط کانالی آب از مجرای اصلی قنات در تنوره ۹ متری آسیاب فرو میریزد. در اثر انباشته شدن چندین متر آب در تنوره، انرژی پتانسیلی آب تبدیل به انرژی جنبشی شده، باعث چرخش سنگ آسیاب و تولید آرد می شود . به منظور استفاده از این فشار آب تجمیع شده در تنوره برای چرخش سنگ آسیاب و تولید آرد، به ترتیب از سطح زمین ابتدا دالان ارتباطی با معماری دستکند (به طول ۵۱ متر) در دل خاک کنده می شود بعد از این دالان ارتباطی، در عمق ۲۸ متری محوطه کار آسیاب تراشیده شده است. عناصر و اجزای وابسته به
آب بخش دیگر از آسیاب هستند که در ارتباط مستقیم با نحوه استفاده از قنات کِه خسرو شکل گرفته اند.
بین گورآباد
این بین با کاربری آسیاب قناتی در مزرعه گورآباد بافران واقع شده است. مظهر قنات این مزرعه در بالا دست زمین های زراعی در بالای تپه ای است . آب از مظهر بلافاصله وارد تنوره ۱۰ متری آسیاب شده و بعد از استفاده در آسیاب ، از زیر آسیاب توسط کانالی وارد استخر مزرعه می شود . بر اساس کارکرد آسیاب و به منظور استفاده از آب تجمیع شده در تنوره و چرخاندن سنگ آسیاب، فضاهای آسیاب در داخل این تپه رسی کنده شده است
بین ملانور
این بین در کشتخوان گَزیسِر واقع شده است. کاربری این بین آسیاب قناتی است. ریخت زمین در نقطه ای که آسیاب قرار گرفته به صورت تپه ای است که اختلاف ارتفاعی را با اطراف خود ایجاد کرده است. بنابراین بر اساس الزامات ساخت و ماهیت کارکردی آسیاب مکان مناسبی برای طراحی آسیاب در این نقطه به وجود آمده است. تنوره و فضاهای آسیاب در درون تپه کنده شده وآب از بالای تپه وارد تنوره آسیاب شده و فضاهای مورد نیاز آسیاب مانند فضای قرارگیری سنگ، محل نگهداری گندم و آرد، انبار و ورودی موازی با تنوره در پایین تپه قرار می گیرند. بعد از چرخاندن سنگ آسیاب آب توسط کانالی از آسیاب خارج و به آبیاری زمین های پایین دست آسیاب می پردازد .
بینهای مجموعهای محمدیه(کارگاههای عبا بافی)
نظام اقتصادی گذشته نایین مانند اکثر مناطق حاشیه کویر بر کشاورزی و تولید صنایع دستی استوار بوده است. از مهم ترین صنایع دستی نایین عبا بافی بوده که شهرت جهانی یافته و به خارج از کشور نیز صادر می شد. در محمدیه نایین مجموعهای ازکارگاههای سنتی نساجی با کارکرد بافت پارچه عبا و گلیم وجود دارند که با معماری دستکند ایجاد شدهاند. این مجموعه در شمال غربی محمدیه، در ساختار رُسی زمین ساختی این منطقه مکانیابی شدهاند. انتخاب مکان فوق علاوه بر جنس رسی زمین که بسیار مقاوم و فشرده است و به دلیل شکل توپوگرافی منطقه نیز هست که امکان مناسبی برای احداث کارگاهها به صورت مجموعه ای در درون دیواره ایجاد شده در این نقطه را به وجود آورده است این کارگاهها به صورت دالانی با پیشروی افقی در دل خاک کنده شدهاند که عمق قرار گیری هر یک در داخل زمین بین ۳ تا ۴ متر می باشد. هر کارگاه در سطح زمین دارای یک ورودی است که از طریق پلههایی به فضای درون کارگاه منتهی می شود. راهرویی در میان کارگاه قرار دارد که آن را به دو بخش تقسیم میکند و در طرفین راهرو دستگاههای بافت پارچه عبا مستقر می شود . فضای چندعملکردی در انتهای هر کارگاه طراحی شده است که هم محل استراحت و نماز استاد عباباف است و هم ابزار آلات و عباهای آماده در آن نگهداری می شود.
بین های قلعه رستم و محله دجله در بافران
از نمونه این آثار، تعدادی بین در زیر تپه های رسی قلعه رستم شهر بافران هستند. این قلعه در ارتفاع ۲۵ متری بر روی تپه بزرگ رسی ساخته شده است. در ضلع جنوب غربی آن تعدادی بین در یک ردیف قرار دارند که امروزه فقط چند مورد از آن ها با قی مانده است. این بین ها دارای عمقی در حدود سه متر بوده و کارکرد سکونت داشتهاند. البته در دوره متأخر (حدود چهل سال قبل) به کارگاههای کرباس بافی تبدیل شده بودند. در قلعه علی آباد نیز تعدای فضاهای دستکند قرار گرفته است که عمدتاً بخش های زیرین قلعه را تشکیل می دهند در کنار این قلعه در محله دجله بین های مسکونی به صورت اتاق های منفرد در دیواره رسی کنده شده است.
بینهای در ارتباط با دسترسی به آب قنات در بناهای عمومی و خصوصی
در نایین به این بینها که برای دسترسی به قنات حفر می شده است « کِه » نیز گفته می شود به دلیل اختلاف سطح بین مجرای قنات و سطح زمین توسط این فضاها ، به آب قنات دسترسی ایجاد می شد « کِه » دستکند ایجاد می شود و مشتمل بر دو قسمت ورودی و دالان ارتباطی، واشدگاه و گشودگی در پایِ آب است همچنین به دو دسته خصوصی در خانه ها و عمومی در مساجد، مرکز محله ها و… تقسیم می شوند از این نمونه می توان به دو «کِه» عمومی قلعه ریگ و جوی بالا میدان محمدیه و « کِه » خصوصی در تعدادی از خانه های بافت تاریخی نایین و محمدیه، اشاره کرد.
تحلیل مؤلفه های آثار دستکند نایین
در شکل گیری معماری بومی، برخی روابط اجتماعی و اقتصادی با محیط طبیعی و نمادهای فرهنگی، ماهرانه انعکاس میبایند. این معماری جوابگوی نیازهای یک جامعه در ارتباط با عوامل طبیعی و با خواسته های معنوی انسان ها می باشد دستکند توجه به محیط طبیعی و به کارگیری راهکارهای مناسب برای هماهنگ شدن با آن حائز اهمیت است. از نظر نوع کاربری آثار دستکند نایین به دو دسته فضاهایی با عملکرد عمومی و فضاهای خصوصی تقسیم می شوند کارگاههای عبا بافی و آسیاب ها با اینکه مالکیت خصوصی داشتند ولی فعالیتی که انجام میدادند در خدمت عموم مردم بوده است.
فضاهای عمومی مانند مسجد علی آباد، مسجد مصلی، شبستان دستکند مسجد جامع نایین از وسعت قابل توجهی برخوردار بوده و جمعیت مورد نظر را در خود جای میداده است. فضاهای خصوصی مانند دستکندهای زیر قلعه رستم و کارگاههای عبا بافی محمدیه به صورت منفرد و منفک به ردیف در کنار یکدیگر هستند و هر کدام واحد جداگانه ای محسوب می شود.
طرح معماری و ساخت
مهم ترین و ضروری ترین هدف معماری، ایجاد محیط های ساخته شده ای است که امنیت، سلامت و آسایش را برای ساکنان خود فراهم کند. بر خلاف حفره ها و سرپناههای طبیعی که انسان قدیم با الحاقاتی مانند سقف یا دیوار فضاهای مورد نیاز خود را تأمین می کرد ، با معماری دستکند می توانست به دلخواه و بر اساس نیازهای خود به ایجاد این فضاهای دستکند بپردازد و از آن بهره ببرد. لذا با امنیت نسبی و کم زحمتی که این معماری برای او به وجود می آورد و با الهام از پناه گرفتن در دل غار و حفرههای طبیعی می توانست از جان و مال خود دفاع کند .
هر یک از این آثار با توجه به نوع کاربری و در نتیجه ماهیت کارکردی آن، طرح معماری و ساخت مختص به خود را دارا هستند. مجموعه سرداب های عبابافی محمدیه بیرون از محدوده مسکونی قرار گرفته بودند، بنابراین با توجه به فعالیت اقتصادی که انجام میدادند با بردن آن ها به درون زمین کمترین دید به آن ها وجود دارد و تنها یک ورودی کم عرض برای دسترسی در نظر گرفته می شد .
فضاهای سکونتی زیر قلعه رستم یک روزن برای ورود به داخل دارند و برخی از آن ها نیز در نقاط بلند استقرار یافته اند به طوری که دسترسی آسان به آن ها وج ود ندارد و در نتیجه امکان دفاع را پدید می آورد. حتی فضاهای خدماتی مانند آسیابهای دستکند نیز در استتار کامل قرار دارند. به دلیل صرفه جویی در زمان و نیروی انسانی برای کندن و حفاری این دستکندها، بلندای سقف اکثر آن ها اندکی بلندتر از قد یک انسان با قامت م توسط است.
معمولاً نیز بر بدنه داخلی این فضاها فرورفتگی و طاقچه هایی با ابعاد و اندازه کوچک و بزرگ کنده می شد که بسته به کاربری هر فضا از آن ها استفاده می گردید . پرهیز در به کار بردن آرایه و تزیین و همچنین طرح و پرداختی ساده و غیر پیچیده از ویژگی های این دست کندها محسوب می شود. خاک حاصل از کندن این آثار برای ساخت مصالح استفاده می شد و به این ترتیب مخارج حمل و نقل و جابجایی مصالح از هزینه های ساخت کم می شد. برای مثال در ساخت قلعه ها از خاک حاصل از حفر خندق دور تا دور قلعه، برای زدن خشت و ساخت فضاهای قلعه استفاده شده است.
آسایش حرارتی ایجاد شده توسط آثار دستکند دمای هوا در طول سال نوساناتی دارد که این نوسان در زیر لایههای خاک متفاوت است. الگوی نوسان دمای زمین تقریباً مشابه نوسان دمای سالانه هواست با این تفاوت که دامنه نوسان در زیر لایه های خاک کاهش می یابد. میزان انتقال حرارت از طریق خاک تفاوت اساسی با هوای پیرامون آن دارد. خاک به وسیله جنس، بافت، رطوبت و چگالی خود رفتار متفاوت تری در برابر انتقال حرارت دارد توده های خاک مانعی مؤثر در برابر دمای بالای اقلیم گرم و خشک است . عمق زمین معمولاً دما یی نزدیک به دمای متوسط سالانه آن منطقه دارد. دمای خاک در ۲ متر زیر تراز زمین بسیار مطبوع است، در حالی که دمای هوا بیرون گاهی زیر صفر و گاهی بسیار گرم است اما بنایی که در ۲ متر زیر زمین قرار گرفته، در تابستان بسیار خنک تر و در زمستان گرم تر از سطح روی زمین است. در تابستان خاک به اندازه کافی خنک است تا به عنوان یک جاذب گرمایی در طول روزهای گرم عمل کند.
در اقلیم گرم و خشک نایین با توجه به رطوبت نسبی اندک، تفاوت دمایی عمدهای بین ماههای مختلف و نیز درطول شبانه روز وجود دارد. بنابراین فضاهای دستکند که در دل زمین حفر شدهاند، به طور طبیعی و بدون استفاده از عناصر دیگری، در فصول سرد سال، گرم و در فصول گرم سال، خنک هستند. ضخامت خاک نیز سبب می شود که کمترین تبادل حرارتی صورت گرفته و محیط آسایشی از نظر حرارتی پدید آید. در دستکندهایی که بر دیواره رسی کنده شدهاند به دلیل عمق کم تبادل هوایی صورت می گیرد و در دستکند های زیر زمینی نیز چاه هایی که تا سطح زمین امتداد دارند نورگیری و تهویه را انجام می دهند. در نتیجه فضای خنک و مناسبی در تابستان در یک فضای زیرزمینی به وجود می آید. لذا با استفاده از معماری دستکند و ایجاد یک فضای زیرزمینی در دل خاک شرایط دمایی فضا را مطلوب و قابل تحمل کرده و در نتیجه نیاز به استفاده از هیچ گونه وسایل سرمایش وگرمایش در فصول مختلف نبوده است. در کارگاههای عبابافی ، نخی که در بافت عبا مورد استفاده قرار می گیرد به خاطر جنس خاص آن باید در مکانی نگهداری شود که دارای تعادل دمایی باشد تا ظرافت خود را حفظ کند. لذا با بردن این عناصر به زیر زمین همه شرایط لازم و کافی برای استقرار یک کارگاه نساجی سنتی با کاربری بافت پارچه عبا فراهم آمده است.
کِه ها (پایاب ها) فقط برای رسیدن به آب و برداشتن آب به کار گرفته نشده اند، بلکه از خنکی و رطوبت آن برای امور دیگر زندگی استفاده می شود . در این عناصر (فضاها) مواد فاسد شدنی مانند گوشت و انواع میوهها نگهداری می شد. همچنین در پایاب عمومی مسجد جامع نایین که مجاور شبستان دستکند مسجد واقع شده است، هوای خنک پایاب به درون شبستان مجاور راه پیدا کرده و باعث مطلوبیت شرایط دمایی آن فضا می شد در کارگاههای عبا بافی و در مساجد دستکند کف سازی با آجر صورت گرفته است. این مصالح به دلیل ظرفیت حرارتی بالا انرژی گرمایی دریافت شده در روز را در خود ذخیره کرده و بدین ترتیب سطوح داخلی بنا، نسبت به سطوح خارجی با تأخیر بیشتری به حداکثر دمای خود می رسید. آسیابها به عنوان عناصری همساز با طبیعت و محیط مطرح هستند. در این عناصر در کنار استفاده از آب در کشاورزی از انرژی آن، برای تولید آرد و تأمین خوراک استفاده شده است. در دو آسیاب ریگاره و مهریجان به دلیل موقعیت قرارگیری آن ها در کنار بافت مسکونی و استفاده از قنات در عمق زمین و قبل از رسیدن به مظهر(برخلاف سایر آسیاب های نایین) برای استفاده از آب و چرخاندن سنگ آسیاب، فضاهای آسیاب ها با معماری دستکند در درون زمین قرار گرفته اند.
گونه شناسی معماری دستکند در نایین
هر یک از این آثار با توجه به نوع کاربری و در نتیجه ماهیت کارکردی آن، اجزا، حجم و تناسبات خاص خود را دارد . ویژگی های طبیعی زمین و پدیده های وابسته به آن و با در نظر داشتن نیازهای انسان باعث به وجود آمدن دو گونه معماری دستکند در نایین شده است. در واقع بستر قرارگیری و همچنین طرح ساخت و نحوه پیشروی درون بستر مشخص کننده تنوع این گونه بندی است.
دستکندهای دیواره رسی
از این گونه می توان به مسجد مصلی ، دستکند های مسکونی زیر قلعه رستم، آسیاب گورآباد ، آسیاب ملا نور و کارگاههای عبا بافی محمدیه اشاره کرد. در نایین معماری دستکند افقی، در محلهایی به کار رفته که اختلاف سطح زمین سبب به وجود آمدن دیوارههایی با بلندای زیاد شده به طوری که امکان نفوذ به درون دیواره وجود داشته است. بنابراین مجموعه فضاهایی با عمق های گوناگون بر جداره دیوار رسی کنده شده است. این فضاها معمولاً به ردیف در کنار یکدیگر قرار دارند و از عمق و بلندای کمتری برخوردارند و پیشروی افقی کمی (برحسب کاربری) به داخل زمین دارند. عمق کم و گسترش خطی امکان نورگیری وتبادل هوایی در این آثار را فراهم آورده است.
در آسیاب گور آباد و مسجد مصلی نورگیری نیز در انتهای آن ها تعبیه شده که تا سطح زمین امتداد دارند. بلندای بدنه احداث فضاها در دو طبقه را نیز امکان پذیر کرده است که ممکن است جدا یا مرتبط با فضای زیرین باشد، مانند آسیاب گورآباد که بر دیواره تپه نسبتاً بلند ناشی از اختلاف سطح زمین رسی کنده شده است و فضاهای اصلی آن در دو طبقه قرار گرفته اند. آثار دستکند زیر زمینی سطح هموار زمین مانع پدید آمدن معماری دستکند نبوده است. در نتیجه عملکرد و مکانیابی خاص، تعدادی از این آثار بر خلاف دستکندهای دیواره رسی، در زیر تراز افقی و داخل لایه های زمین ایجاد شده اند.
دسترسی اولیه به این دستکندهای زیر زمینی از طریق چاه هایی صورت می گیرد که هم خاک حاصل از حفر، از طریق آن ها به بیرون منتقل می شود و هم وظیفه نورگیری و تهویه را در فضا بر عهده می گیرند. آثار دستکند زیرزمینی نایین شامل آسیاب ریگاره، آسیاب مهریجان ،« کِه » (پایابها)، مسجد علی آباد و شبستان ، زیر زمینی مسجد جامع نایین می شوند . این آثار از ترکیب و طرحهای متنوعی برخوردارند و معمولاً منفرد و وسیعتر نیز هستند. در دو آسیاب ریگاره و مهریجان با راهروی شیبدار که از سطح زمین شروع می شود امکان رسیدن به فضای اصلی آن ها که صحن آسیاب می باشد، فراهم آمده است. در این دو آسیاب چاههای نورگیری نیز که تا سطح زمین امتداد دارند وظیفه نوردهی و تهویه در این فضاها را بر عهده دارند.
در شبستان زیر زمینی مسجد جامع نایین پله هایی که از صحن شروع می شود امکان دسترسی به این فضایدستکند را فراهم آورده است. این شبستان در عین استقلال به فضاهای طبقه بالایی مسجد وابسته است و نورگیری این فضا را سنگهای مرمر قرار گرفته بر روی روزنه ای شبستان که در صحن مسجد واقع شده اند، انجام می دهند. در مسجد علی آباد روزنه ای زاویه دار که بر روی سکوی انتهای دالان مسجد قرار دارد، باعث نورگیری در مسجد می شود.
